Zo’n 1,25 miljoen Nederlanders zijn arm. Ze hebben een laag inkomen, geen of te weinig werk en te weinig middelen om de rekeningen te kunnen betalen. Velen van hen leven in een situatie van chronische stress. Onder andere op de Universiteit van Harvard is veel onderzoek gedaan naar de effecten van chronische stress. Daaruit blijkt dat mensen niet alleen slechter gaan functioneren doordat hun mentale vermogens als het ware worden gegijzeld en verlamd door de stress, maar ook dat opgroeien in chronische stress ertoe kan leiden dat cognitieve capaciteiten om doelgericht te handelen onvoldoende worden ontwikkeld.
Wie is opgegroeid of leeft in crisis doet vooral aan crisismanagement, bedenkt en ontwikkelt geen plannen en strategieën voor de lange termijn en reguleert ook zijn emoties anders. De zogenoemde executieve functies, plannen, kunnen schakelen tussen taken, gedragsregulatie en werkgeheugen, zijn verlamd of slecht ontwikkeld. Dat is ‘waarom arme mensen domme dingen doen’ en dus hun kinderen later waarschijnlijk ook. Statistieken over armoede in Nederland zijn in dat licht des te zorgelijker.
Eerst leren wat effecten van stress zijn op het dagelijks functioneren
Geïnspireerd door het Harvards onderzoek is in Boston door de social work organisatie Empath een interventie ontwikkeld om armoede te bestrijden. Deze interventie – Mobility Mentoring genaamd – laat inmiddels dermate robuuste resultaten zien dat verschillende steden en staten in de VS er breed op inzetten in hun programma’s voor armoedebestrijding. Mobility Mentoring neemt de stress als vertrekpunt en ondersteunt het gezin bij hun ontwikkeling van armoede naar economische zelfredzaamheid. Het uiteindelijke doel is een situatie te bereiken waarin geen (financiële) stress meer voorkomt doordat het gezinsinkomen voldoende is om het huishouden te onderhouden. Dit vraagstuk van voldoende inkomen wordt volgens het Nibud ook in Nederland steeds relevanter. Steeds meer gezinnen met inkomens boven het sociaal minimum hebben moeite om financieel rond te komen.
Om het doel van economische zelfredzaamheid te bereiken ondersteunen ‘mobility mentors’ het gezin om stappen in die richting te zetten. Zij leggen de gezinnen allereerst uit wat de effecten van stress op het dagelijks functioneren zijn. Arme mensen leren daarmee dat zij niet voorbestemd en gedoemd zijn tot het doen van ‘domme dingen’, maar dat de omstandigheden daar een belangrijke verklaring voor zijn. Omstandigheden die zij, met de hulp van de mentoren, kunnen veranderen.
In een veiliger huis slapen mensen beter en hebben ze minder stress
De mentoren maken vervolgens samen met het gezin een samenhangend plan voor verschillende levensdomeinen. Dit plan heet de brug naar zelfredzaamheid. Het schetst de weg uit armoede over een (metaforische) brug die wordt ondersteund door vijf pijlers - gezinsstabiliteit, welzijn, financieel management, opleiding en carrière. Gezin en mentor stellen samen vast waar het gezin nu staat en ze maken gezamenlijke doel- en actieplannen om de kloof tussen wens en werkelijkheid te overbruggen. Aan het bereiken van specifieke subdoelen zijn financiële beloningen verbonden, die betaald worden door Empath.
De beloningen vangen deels de kosten op van de weg uit armoede, zoals reiskosten, kosten voor oppas of verhuiskosten. Als mensen in een veiliger of gezonder huis wonen, zullen ze beter slapen en minder zorgen hebben over veiligheid. Hierdoor vermindert hun stress. De beloningen helpen ook de gezinnen te motiveren voor stappen naar doelen die op de korte termijn nog niet tastbaar zijn. Zo duurt het bijvoorbeeld best wel even voordat een opleiding is afgerond. Daarom worden dan tussenstappen, zoals het aanmelden bij een opleiding of het afronden van een stage, beloond. Sancties worden vermeden omdat die stressverhogend werken.
Afspraken rappelleren met sms en whatsapp
In de coaching van het gezin wordt de cognitieve belasting beperkt en langzaam opgevoerd. Dit betekent onder andere dat eenvoudig wordt gecommuniceerd, dat voorzieningen laagdrempelig worden aangeboden, dat wordt gewerkt met to-do-lijstjes en stappenplannen, dat afspraken worden gerappelleerd met sms en whatsapp en dat rekening wordt gehouden met terugval.
Ook stellen de mentoren vragen die de gezinnen zichzelf niet meer gewend zijn te stellen. Zoals wat is de beste strategie om je doel te bereiken? Wie kan jou daarbij helpen? Wat doe je als het niet in één keer lukt? Zo helpen zij de gezinnen hun ad hoc crisismanagement om te buigen in doelgericht gedrag voor de langere termijn en zij laten de gezinnen de cognitieve capaciteiten die daarvoor nodig zijn, zoals plannen, volharden en emoties reguleren, oefenen en ontwikkelen. Het is coaching geïnspireerd door hersenwetenschap.
Slim begeleiden met inzichten uit hersenwetenschap in Nederland
Mobility Mentoring levert voor de Nederlandse context een aantal interessante aangrijpingspunten op. Het is één van de eerste interventies waarin de inzichten rond de effecten van schaarste, armoede en schulden op onze executieve functies zijn vertaald naar de ondersteuning van gezinnen. Het biedt een inspirerend nieuw perspectief op het gedrag van mensen die leven in de stressvolle situatie van armoede. Het agendeert het belang van het bestrijden van armoede, ook voor de kinderen die daar nu in opgroeien. En dan ook écht bestrijden. Niet slechts de schadelastbeperking zoeken die leidt tot uitstroom naar laagbetaald werk (de werkende armen), maar echte economische zelfredzaamheid op de agenda zetten en dat als einddoel voor de begeleiding nemen.
Het laat zien dat dit mogelijk is door gezinnen slim te begeleiden met inzichten die ontleend zijn aan hersenwetenschap. Inzichten die bestaande inzichten wellicht ook ter discussie stellen. Zoals de sterke nadruk die in de Nederlandse context ligt op het sanctioneren van ongewenst gedrag in plaats van het belonen van gewenst gedrag en de nadruk die hier ligt op de eigen verantwoordelijkheid zonder genuanceerd beeld van het wel of niet beschikken over capaciteiten die hiervoor nodig zijn.
Uiteraard zal het niet voor iedereen zijn weggelegd een inkomen te verwerven dat voldoende is om zelfredzaam te zijn en geen financiële stress te ervaren. Maar dat lijkt ons geen reden om deze interventie dan maar terzijde te schuiven.
Peter Wesdorp is senioronderzoeker bij Gilde Vakmanschap en verbonden aan het Lectoraat Schulden en Incasso van de Hogeschool Utrecht. Nadja Jungmann is Lector Schulden en Incasso aan de Hogeschool Utrecht. Lydia Sterrenberg is senior projectleider sociaal domein bij Platform31.
Foto: yrpopqueen (Flickr Creative Commons)