Stijn is jong en zoekt een bijbaan. Hij ziet allerlei leeftijdgenoten met futuristische pakjes door de stad scheuren en denkt: dat wil ik ook. Hij komt in dienst bij Deliveroo. Het is geen vetpot, maar dat had hij ook niet verwacht. Het werk is best leuk en je komt nog eens bij de mensen. Maar dan.
Deliveroo besluit dat ze alleen nog met zzp’ers wil werken. Herman, de baas, houdt een bevlogen verhaal over jong ondernemerschap en de mogelijkheid flexibel te zijn. Eigenlijk onbegrijpelijk dat ze er niet eerder aan gedacht hebben!
Plotseling is Stijn min of meer noodgedwongen zzp’er. Hij kan er natuurlijk mee stoppen of bij de concurrent gaan werken die wel met riders in loondienst werkt. Maar Stijn besluit de gok te nemen. Op zijn 20e ondernemer, waarom ook niet?
Grimmig activisme
De collega’s hebben er meer moeite mee. Er heerst een sfeer van grimmig activisme. Zo heeft Jonas een abonnement op de Groene Amsterdammer en daar staan allemaal navrante verhalen in over zzp’ers die uitgebuit worden. En Maartje, die hippe meid met neusring en paardenstaart, klaagt over verzekeringen. “Wat gebeurt er eigenlijk als ik iemand omver rij?”zegt Maartje, “Wie is dan verantwoordelijk? Herman is dan echt niet thuis hoor!”. Terwijl Herman rood aanloopt, verlaten we de riders. Later komen we terug in de wereld van Stijn, Maartje, Jonas en Herman.
De discussie over de groei van zzp’ers, flexwerkers, payrollers en nulurencontracters is nog lang niet verstomd. De flexibilisering van de arbeidsmarkt kan een zegen zijn als schokken op de arbeidsmarkt worden gedempt en ondernemerschap floreert. Het verhaal wordt minder florissant als flex zich gaat vermommen als verborgen werkloosheid, uitbuiting of erosie van arbeidsvoorwaarden.
Rare voorstellen
Veel beleidsproblemen ontstaan omdat de politiek zzp’ers over één kam scheert. Dat leidt dan tot rare voorstellen over verplichte pensioenregeling of andere gedwongen collectieve afspraken die haaks staan op het beginsel van vrij ondernemerschap.
De sociale problemen concentreren zich evenwel aan de onderkant van de ladder, waar werkgevers vaak ruime keuze hebben en dientengevolge de onderhandelingsmacht van zzp’ers beperkt is. Vooral wanneer dienstverlening eigenlijk helemaal geen karakter van vrij ondernemerschap heeft, maar verdacht veel lijkt op werk in loondienst, kan een zzp-constructie maatschappelijk ongewenst zijn.
Orkestremplaçanten
Zulks werd goed geïllustreerd door een langlopend juridisch geschil over orkestremplaçanten. De FNV wilde destijds dat deze orkestremplaçanten net zo behandeld zouden worden als orkestleden in loondienst. Maar mag dat zomaar? CAO-onderhandelingen vormen een toegestane uitzondering op de Mededingingswet. Logisch want juist kwetsbare doelgroepen wil je beschermen tegen het uitbuiten van hun slechte onderhandelingspositie.
Een collectieve onderhandeling of het maken van prijsafspraken door zzp’ers ligt anders en is in beginsel verboden. Dat komt omdat in het algemeen zzp’ers dan tevens beroofd worden van een van hun belangrijkste troeven: een prijs zetten op hun eigen arbeid. Maar dan moeten het wel echte zzp’ers zijn en geen vermomming.
De ACM, die een oordeel moest vellen over de orkestremplaçanten, huldigde dan ook aanvankelijk het standpunt dat de wensen van de FNV niet gehonoreerd konden worden.. De FNV nam hier geen genoegen mee en ging hogerop. Terecht, omdat het hier om een principiële kwestie ging, waar het goed is dat een rechter zich over buigt. En zelfs op Europees niveau, omdat de principes de landsgrenzen overstijgen.
Schijnzelfstandigen
Om een lang juridisch verhaal kort te maken: de Europese rechter besloot uiteindelijk dat de orkestremplaçanten schijnzelfstandigen waren en derhalve gewoon onder de CAO moesten vallen. De onderliggende reden is dat er geen sprake is van echt ondernemerschap. Daarnaast hollen schijnzelfstandigen de onderhandelingspositie van onder CAO vallende werknemers uit (sociale dumping). De vlag kon eindelijk uit bij de FNV.
Terug naar Deliveroo. Zijn Stijn, Maartje en Jonas een soort orkestremplaçanten of ligt het bij maaltijdbezorgers iets anders? Het volgende scenario zou zich zomaar eens kunnen voltrekken.
Activisme en ondernemerschap
Stijn is een tijdje bezig. Maartje en Jonas hebben het activisme inmiddels tot kunst verheven en hebben bij Deliveroo de nodige concessies afgedwongen, onder meer op het gebied van aansprakelijkheidsverzekeringen. Omdat de saamhorigheid van de riders groot is, worden via Whatsapp-groepjes allerlei manieren uitgewisseld om het zzp-schap goede invulling te geven. Door hun activisme en ondernemerschap worden Deliveoo riders cooler gevonden dan hun concurrenten van Foodora (“Wat een mutsen!”). Niemand praat over orkestremplaçanten. Hoewel de concurrentie stevig is, groeit Deliveroo. Het businessmodel zegeviert.
Een ander scenario is eveneens denkbaar. Stijn ziet in dat het allemaal niks is met dat ondernemerschap. Hij vindt de risico’s te groot worden en stapt op. Maartje en Jonas proberen het nog een tijdje, maar op een gegeven moment haken ook zij af. Het serviceniveau van Deliveroo gaat omlaag, omdat het steeds moeilijker wordt gemotiveerde riders te vinden. De vuige Internet recensies zijn niet van de lucht. En dan grijpt het management in, anders gaan ze failliet.
Riders uitknijpen
Een variant hierop is dat Deliveroo ondanks eroderende service overeind blijft door riders nog verder uit te knijpen en de ACM besluit dat riders wel degelijk een soort orkestremplaçanten zijn. En een nog pessimistischer variant is dat de Foodora’s zich genoopt zullen zien het voorbeeld van Deliveroo te volgen omdat prijs voor de klant toch weer belangrijker blijkt dan kwaliteit.
Welk scenario is waarschijnlijker? Ik heb daar wel mijn opvattingen over, maar het doet er eigenlijk niet toe. De markt moet in staat zijn te experimenteren, ook met arbeidscontracten, zeker als dat niet (evident) tegen de wet is. Misschien werkt het. Misschien niet. Laten we het maar even afwachten. In één scenario wordt het een succes. In een ander scenario straft de markt Deliveroo af. Mooi, dan werkt die markt tenminste. En zo niet, dan kan de ACM of de rechter alsnog een oordeel vellen, bijvoorbeeld als de vakbond het opneemt voor de riders.
En hoe loopt het met Stijn af? Na een paar jaar als rider maakt hij zijn studie algemene economie af. Het ondernemerschap zit hem toch in het bloed en hij start een bedrijf dat apps maakt waarmee verschillende groepen zzp’ers verbonden worden. Heeft dat Delivergedoo toch nog wat moois opgeleverd.
Marcel Canoy is distinguished lecturer Erasmus School of Accounting and Assurance, en columnist voor www.socialevraagstukken.nl.
Foto: eugenuity (Flickr Creative Commons)