COLUMN Deze tijd vraagt om menselijkheid

Een stem op Trump zou een proteststem zijn, van mensen die genoeg hebben van de corrupte politieke elite. Hillary Clinton versprak zich ook danig met haar ‘basket of deplorables’, de verschoppelingen, les misérables. Ze had op zich gelijk, maar het werd haar bepaald niet in dank afgenomen, omdat ze de Trump-aanhang daarmee afdeed als een stelletje sukkels. Terwijl die daar nou net zo genoeg van hadden.

Toch klopt dit beeld van populisme niet langer. Net zomin als in de VS de Trump-stemmers louter lager opgeleiden zijn, zijn het in Nederland al lang niet meer de ‘moderniseringsverliezers’ die PVV stemmen. Van de mensen met een universitaire opleiding stemde 43 procent op Trump en 52 procent op Clinton.[i] Ook in Nederland komen de rechtse proteststemmen inmiddels evenzeer van hoger opgeleiden en mensen met goede inkomens (die je dus nauwelijks verliezers kunt noemen). Zij zien hun stem als een drukmiddel, als een protest tegen de politiek en heersende klasse.[ii]

Ziekmakers

Dit protest lijkt een doel op zich geworden: ongericht en genadeloos. Veel praatprogramma’s werken zo: mensen tegen elkaar opzetten, het creëren van ophef is het doel geworden, nuance verkoopt niet.[iii] En inderdaad laait op Twitter de verontwaardiging van twee kanten op en weer zijn we een dag, of twee dagen, lang een kooi vol bijtende ratten. Daarnaast is er een flinke groep opiniemakers opgestaan wie het vooral om het stoken gaat, die de politiek en samenleving niet serieus nemen maar vooral zoveel mogelijk polarisering willen.

Zo is het Oekraïne-referendum opgezet door mensen die totaal geen idee hadden van de inhoud of het achterliggende belang. Het was ze te doen om ontwrichting en het bijbehorende gevoel van macht. Dit wordt stevig ondersteund door een aantal pestsites, de wakkere krant en een flink legertje stokers die elk pleidooi voor menselijkheid met haatmails en doodsbedreigingen bestoken. Zelfs kinderombudsvrouw Margerite Kalverboer kreeg hiermee te maken, toen ze een rapport publiceerde dat pleitte voor afschaffing van Zwarte Piet, omdat ‘de figuur van Zwarte Piet kan bijdragen aan pesten, uitsluiting of discriminatie' en dus in strijd is met het Kinderrechtenverdrag van de Verenigde Naties.’[iv]

De politiek, bang voor verlies van stemmers, schuift mee met deze stroom: VVD’er Halbe Zijlstra riep ineens dat de keuze voor roetpieten in plaats van zwarte pieten bij RTL ‘het sinterklaasfeest vermoordt’[v] Eerder ging hij al de mist in door te stellen dat asielzoekers vooral geen borstcorrecties vergoed mochten krijgen (zat sowieso niet in het pakket).[vi] Het lijkt er sterk op dat met name de VVD aan wil sluiten bij de nieuwe ‘voxpop’, waarmee het politieke midden een stuk naar rechts opgeschoven is en harde, uitsluitende taal genormaliseerd lijkt te worden.

Zo krijgen de ziekmakers hun zin: alles wat nog oproept tot verdraagzaamheid is ‘politiek correct’ (de boodschapper ervan wordt verdacht dat hij of zij dat zegt uit eigen gewin) of een ‘gutmensch’ (iemand die het nog waagt om er iets van een moraal op na te houden). Het gevolg is verharding van het maatschappelijk vertoog, en ontwrichting van de samenleving. We staan tegenover elkaar, op vrijwel alle gebieden. Het zijn juist de mensen die keihard roepen dat zij ‘niet gehoord’ worden, die het debat en inmiddels ook de politiek domineren. Wilders en Trump zijn de ‘haat-imams’[vii] van de westerse democratie - of wat daarvan over is.

Ontwrichting als doel

Ontwrichting is kern van wat Trump doet. Hij zaait zoveel mogelijk haat, zonder directe interne logica. Wilders idem: met grote verontwaardiging stelt hij ‘misstanden’ aan de kaak, niets of niemand ontziend, maar zodra hij erop aangesproken wordt is het huis te klein en wraakt hij zelfs de rechter.[viii] Alles om aandacht te krijgen en de status quo te ontwrichten.

Dit is niet nieuw in de geschiedenis: filosoof Jean-Paul Sartre schreef in 1945-46: ‘Never believe that anti-Semites are completely unaware of the absurdity of their replies (…) They delight in acting in bad faith, since they seek not to persuade by sound argument but to intimidate and disconcert.’[ix] Racisme en anti-semitisme hebben dezelfde oorsprong: het creëren van een theorie rond een minderwaardig ‘ras’, het dehumaniseren van een groep mensen, het legitimeren van geweld en uitsluiting. Niet voor niets liep de echte scheidslijn in het electoraat tussen zwart en wit. Van de witte kiezers koos 58 procent voor Trump, van de zwarte kiezers 8 procent.[x] De verkiezingsuitslagen leidden tot een explosie van racistisch geweld.[xi]

Ik schreef eerder al dat we een pestende klas zijn geworden en die analyse is onverminderd van kracht.[xii] We worden geregeerd door een stel bullies en trollen, zowel in de politiek als via de sociale media. De politiek schiet tekort door moreel leiderschap expliciet af te wijzen: ideologie is volgens hen een linkse navelstaarhobby[xiii], waar zij het te druk voor hebben met doorpakken – lees: het behartigen van de belangen van banken en multinationals. Ondertussen valt de samenleving uit elkaar en vieren racisme en schending van de mensenrechten hoogtij, ja, ook in Nederland.[xiv]

Waar is Marx als je hem nodig hebt?

De betere analyses wijzen dan ook op het ontbreken van een positief, verbindend verhaal. Een verhaal waarin mensen zich gehoord voelen. Een verhaal dat kan concurreren met het rechtse vertoog en de ontwrichters. Maar welk verhaal kan ons nog verbinden? In de huidige neoliberale ideologie ben je zelf verantwoordelijk voor je lot. Elk protest daartegen wordt afgedaan met ‘slachtoffergedrag’, elke roep om een sterke staat met ‘Noord-Korea’. Marx biedt hier weinig soelaas, hoewel onze ware onderdrukkers de belastingontduikende multinationals zijn, die de kosten van ziekte, obesitas en milieuvervuiling de samenleving in kieperen, en mensen laat werken tegen steeds minder loon. Maar opstand tegen deze grootmacht is opstand tegen ons eigen consumptiegeloof en illusie van individualiteit.

Want individualisme is grotendeels een illusie. Ja, we kunnen zelf nadenken en we ervaren onszelf als individu, maar tegelijk zijn we tot in ons diepste wezen groepsdieren. Een baby die niet met mensen opgroeit, wordt zelfs niet menselijk: leert niet praten, leert zelfs niet te leren. Sociale uitsluiting is de ergste vorm van emotionele pijn. Verbinding is de krachtigste vorm van troost.

Dit betekent dat de kwaliteit van onze samenleving in hoge mate bepalend is voor ons welzijn. En gezien de hoge zelfmoordcijfers, de vele gevallen van depressie, stress en burn-out, de talloze kinderen die etiketjes krijgen om hun schooltijd door te komen, de vele mensen die zich eenzaam voelen, staat onze samenleving er niet zo best voor. Juist het individualiseren van problemen verhult dit. Dan lijken het geïsoleerde gevallen, falende mensen in plaats van een falende mensheid.

Het oudste verhaal van de mensheid

Dit is geen nieuw concurrerend verhaal, dit is het oudste verhaal van de mensheid. Verbondenheid en harmonie worden geassocieerd met gezond en blij zijn, terwijl stress, disharmonie en geweld worden geassocieerd met ziek en verdrietig zijn. Zelfs oorlog zit niet van nature in de mens, maar is een recente uitvinding: antropologen vonden geen bewijs voor oorlogsvoering in samenlevingen van jagers-verzamelaars.[xv] Logisch: pas sinds de landbouwrevolutie is land en dus bezit van belang, en daarmee de legitimering ervan, de schaarste en de macht.

Wie erop let ziet dat mensen in het dagelijks leven geneigd zijn tot helpen, tot vriendelijkheid – ook tegenover volslagen onbekenden. Pas bij enorme stress verandert dit. Maar zelfs dan zijn er mensen die tot in het diepst van hun wezen weten wat onrecht is, wat menselijkheid is. De burgemeesters van New York, San Francisco en Chicago hebben zich nu al uitgesproken tegen de deportatieplannen van Trump.[xvi] Die zeggen: ‘not in my city’. De departementspolitie van Los Angeles en de politie van Denver weigeren die plannen uit te voeren en zeggen: ‘this is not our job’.

De beweging die ontstaan is rond de campagne van Bernie Sanders is nog maar het begin van dit hernieuwde bewustzijn, gericht op verbondenheid en bereikt juist de nieuwe generatie jongeren en jongvolwassenen.[xvii] Als er iets nodig is in deze tijd, is het dit besef: we zijn menselijk, we zijn een mensheid en de kwaliteit van onze héle samenleving bepaalt onze gezondheid.

Het wordt tijd voor nieuwe leiders, maar vooral voor verbondenheid tussen mensen die niet meer meedoen met de bullies. Want echt, als je goed kijkt zijn dat er maar een paar.