COLUMN Over pesten en zelfmoord

Er is de laatste tijd veel te doen over de Netflix-serie ‘13 reasons why’, waarin een meisje in dertien brieven en evenzoveel afleveringen uitlegt waarom ze zelfmoord pleegt. Pesten speelt een belangrijke rol bij haar uiteindelijke beslissing.

Alom barstte de discussie los met belangrijke vragen: is zo’n serie niet gevaarlijk, brengt het mensen niet op verkeerde ideeën doordat suïcide wordt geromantiseerd of voorgesteld als oplossing of als wraakmogelijkheid (het copycat-verschijnsel: als een beroemdheid zelfmoord pleegt is er vaak een golf van suïcides)? En bovendien: ongeveer één op de tien jongeren wordt gepest, dan zou zelfmoord toch veel vaker moeten voorkomen. Is het dan wel reëel om zelfmoord aan pesten te linken?

Meer aan de hand

In de serie speelden een aantal ernstige problemen: pesten, seksueel misbruik, het posten en delen van expliciete privébeelden via social media. Elk van de gebeurtenissen an sich was wellicht niet genoeg aanleiding, maar tezamen leidden ze tot de uiteindelijke zelfmoord van de hoofdpersoon.

Nu gaat het hier om een dramaserie, maar ook in real life kennen we voorbeelden van jongeren die na langdurig pesten uit het leven stapten: Tim Ribberink, Fleur Bloemen, Livia van Beelen, Tharukshan Selvam en ongetwijfeld nog meer namen. En telkens laait dan de discussie op over de schadelijkheid van pesten en de vraag naar de oorzaak van de trieste gebeurtenis: was het pesten de boosdoener of – zoals vaak gesuggereerd wordt- was er méér aan de hand met het slachtoffer, waar we uit piëteit met de nabestaanden maar liever niet over praten?

Dat laatste is de opvatting van hoogleraar suïcidepreventie Ad Kerkhof (VU): pesten kan leiden tot zelfmoord, maar vaak is er meer aan de hand. ‘Het is nooit één ding. We zien vaak zaken meespelen zoals depressie, een trauma, alcoholgebruik, drugs, een dramatische scheiding van de ouders, eetproblemen, angststoornissen. Het gaat bijna altijd via een negatief zelfbeeld. Maar niet iedereen die wordt gepest, pleegt zelfmoord. Integendeel; de meesten doen het niet.’[1]

Wie moet er beschermd worden

Andere deskundigen zien de link tussen tussen pesten en zelfmoord het liefst helemaal van tafel geveegd. Crisisadviseur Ine Spee, die scholen na een suïcide begeleidt, stelde in een interview voor EenVandaag: ‘Er is natuurlijk nooit een directe link tussen suïcide en pesten, maar pesten kan wel een trigger zijn voor mensen die een bepaalde persoonlijkheid hebben en een bepaalde kwetsbaarheid hebben. En dan kan het pesten mede datgene zijn dat maakt dat mensen deze stap nemen. Maar er is geen één op één relatie.’[2]

Het is volgens haar niet wenselijk deze relatie te benadrukken, omdat andere leerlingen zouden kunnen gaan denken dat zelfmoord een uitweg is uit hun problemen, terwijl leerlingen die zich schuldig voelen ook begeleiding nodig hebben: ‘We weten allemaal dat hun hersenontwikkeling nog niet helemaal op orde is en soms weten ze gewoon nog niet wat de impact is van een bepaald handelen. Waar het om gaat is: wat kunnen zij leren van deze situatie?’

In hetzelfde interview stelt psychiater Jan Mokkenstorm, hoofd van 113online zelfmoordpreventie, dat onderzoek onder mensen die een zelfmoordpoging deden laat zien dat ze last hebben van een ‘overgeneraliserend autobiografisch geheugen: ze herinneren zich hoe ze werden gepest. Dat ze nooit wat waard waren en dat alles mislukte. Ze herinneren niet de dingen die eigenlijk goed waren. Het zijn typische denkwijzen die kunnen horen bij een depressie.’

Het is volgens hem een misverstand dat zelfmoord een weloverwogen beslissing is, het is veel eerder een paniekerige daad, begaan in een opwelling. Voor hem is het duidelijk: ‘Ik zou de relatie tussen pesten en suïcide vrij snel van tafel proberen te krijgen en uitstralen: Jongens, dit is iets verschrikkelijks. Maar simpele redeneringen passen nu niet. Laten we ons inhouden, laten we wijs zijn.’

Dat lijkt een verstandige benadering: inderdaad moet voorkomen worden dat méér pestslachtoffers gaan denken dat zelfmoord een oplossing is of zelfs een manier om wraak uit te oefenen. Ook moeten daders van pesten beschermd worden tegen een te grote verantwoordelijkheid voor een situatie die zij uiteindelijk toch niet zelf hebben gekozen.

Maar tegelijkertijd is er een ander gevaarlijk copycat verschijnsel, namelijk door de daders. Zo kreeg Tarukshan te horen: ‘Tharakshan ga dood, je bent niet geschikt om te leven. We willen je niet. We zullen blij zijn zonder jou. Ga voor de trein springen, pleeg zelfmoord.’[3] De vraag is wie hier nu beschermd moet worden.

Wordt de pijn wel voldoende gezien?

Maar wat vooral opvalt is dat elk nieuw geval van zelfmoord na pesten, en ook de serie 13 reasons, een lawine van reacties oproept van mensen die gepest zijn of nog steeds worden, van ouders van gepeste kinderen die de wanhoop nabij zijn, van nabestaanden die zich nog steeds niet gehoord voelen.

Want hoewel inderdaad de overgrote meerderheid van pestslachtoffer géén einde aan zijn of haar leven maakt, is de schade van pesten groot en vaak levenslang. Vele gepeste mensen, groot en kleiner, kunnen zich wel degelijk iets bij de wanhoopsdaad voorstellen. Als er iéts is wat de serie en de trieste zelfmoordgevallen in het nieuws blootleggen, is het de pijn van gepest worden.

En het is de vraag is of deze pijn wel voldoende gehoord wordt. Juist het reduceren van zelfmoord tot de individuele problematische eigenschappen van de overledene draagt bij aan het in stand houden van het pesten zelf: alweer is het slachtoffer het probleem, deze is ‘anders’, ‘niet weerbaar’, ‘agressief’ of in dit geval psychisch gestoord.

Ook Mokkenstorm laakt uiteindelijk het slachtoffer: ‘Ik vind dat mensen die suïcidaal zijn of wanhopig de morele plicht hebben om niet alleen aan zichzelf te denken maar ook aan anderen. Het hele punt van mens zijn is dat je leert dat er grenzen zijn. Je wordt beter doordat je moeilijkheden moet overwinnen. Niet door die moeilijkheden maar te ontvluchten en te zeggen nou dan hoeft mijn leven niet meer. Als je dat doet, ben je geen ster maar iemand die het niet heeft aangedurfd te leven.’[4]

Zelfmoord is een sociaal verschijnsel

Hierbij wordt vergeten dat de sociale onveiligheid van scholen (maar ook de dwingende sociale setting bij pesten op het werk of in instellingen) zelf ziekmakend is. Kinderen gaan verplicht naar school, en juist deze leerplicht is een belangrijke machtsbron van de pesters. Een normale reactie op pestgedrag is weglopen, maar pestslachtoffers kunnen niet weg van school, want dan zijn zij en hun ouders strafbaar.

Een onveilig klimaat op school is schadelijk voor alle betrokkenen, en pesten, of sociale uitsluiting in het algemeen, kan leiden tot depressie, angst, een langdurig laag zelfbeeld, psychische en lichamelijke klachten en ondraaglijke eenzaamheid. Wanneer je zelfmoord dan linkt aan deze individuele psychische klachten ga je voorbij aan de ziekmakende sociale setting van pesten op scholen. En ook de daders zijn in zekere zin slachtoffer van dit zieke systeem, waarin zij zich staande proberen te houden ten koste van anderen, waarin hun schadelijke pestgedrag niet op tijd gecorrigeerd wordt maar vaak gezien wordt als typisch pubergedrag of als: ‘kinderen zijn nu eenmaal wreed’.

Mensen zijn door en door sociale wezens, groepsdieren. Niet voor niets heeft de pijn van sociale uitsluiting (die zelfs meetbaar is als fysieke pijn!) een belangrijke alarm-functie: pas op, je dreigt uit de groep te vallen, je leven loopt gevaar. Maar in een uitsluitende groep is die terugkeer vrijwel niet mogelijk, alles is er juist op gericht het uitsluiten in stand te houden.

Dat is ook een belangrijke drijfveer van het problematiseren van het slachtoffer, daarmee valt de groep zelf buiten de discussie. Maar een uitsluitende groep is ‘ziek’: de eenheid wordt bewaard ten koste van een ander of anderen, het zoeken naar die eenheid is al een teken van sociale onveiligheid. In die zin kan depressie worden opgevat als de ziekte van sociale uitsluiting, men voelt zich niet langer verbonden met de anderen. En vaak is dat met een gegronde reden -al staat de naaste omgeving daar vaak machteloos tegenover

We kunnen veel leren van series zoals 13 reasons, en van tragische gebeurtenissen zoals zelfmoord door gepeste mensen. Maar dan moeten we ook durven te kijken naar ziekte in het sociale systeem. Een van de grondleggers van de sociologie, Emile Durkheim, schreef meer dan een eeuw geleden zijn standaardwerk Le Suïcide, waarin hij zelfmoordcijfers in verband bracht met het ‘collectief bewustzijn’: de aard en kwaliteit van samenlevingsverbanden. Zolang we die boodschap niet tot ons willen nemen, leren we niets.

Mieke van Stigt is socioloog en pedagoog en columnist van www.socialevraagstukken.nl

 

Noten:

[1] http://www.volkskrant.nl/magazine/-soms-denken-ze-als-hij-zelfmoord-kan-plegen-kan-ik-het-ook~a3363124/  (december 2012)

[2] https://eenvandaag.atavist.com/pesten

[3] http://www.ad.nl/binnenland/onderzoek-naar-zelfmoord-15-jarige-scholier-heerlen~a0b09121/

[4] https://eenvandaag.atavist.com/pesten

 

Foto: Loren Kerns (Flickr Creative Commons)