COLUMN Slachtofferdenken: wat is er mis met medemenselijkheid?

Je kunt tegenwoordig geen krant opslaan of er staat iets over slachtoffers in de trant van: ‘Ze zaten dan wel jarenlang in een Japans interneringskamp onder geweld en ontberingen, maar ze weigerden zich slachtoffer te voelen’, of: ‘Deze kinderen zijn dan wel prostituee en straatarm, maar toch zijn ze niet alleen maar slachtoffer’.

Wat is dat toch, waarom verwachten we van kankerpatiënten dat ze ‘vechten’ tegen hun ziekte, waarom verwijten we mensen dat ze ‘in de slachtofferrol’ kruipen, of blijven hangen? Waarom is slachtoffer zijn zo’n besmet begrip geworden? Wanneer en waarom heeft mededogen plaatsgemaakt voor diepe verachting?

Maakbaarheid als geloofsartikel

Slachtofferdenken: wat is er mis met medemenselijkheid?
[Deze afbeelding circuleert op internet via social media. De herkomst is onbekend.]
Om dit te begrijpen zijn twee factoren van belang: het gebod der maakbaarheid en onze beperkte omgang met noodlot en geweld. De eerste, ons maakbaarheidsgeloof in deze geïndividualiseerde en meritocratische samenleving, gaat uit van de grondgedachte dat wij zelf rationeel onze keuzes maken, dat we zelf verantwoordelijk zijn voor ons lot, dat we zelf richting geven aan ons leven. Dat is niet alleen een grondbeginsel, maar ook een geloofsartikel geworden. [1] Wij geloven in de Maakbaarheid, waaruit vervolgens het gebod voortvloeit: Gij zult uw Eigen Verantwoordelijkheid nemen!

Hoezeer dit gebod mensen ook vooruit kan helpen om daadwerkelijk iets van hun leven te maken, schaduwzijden zijn er ook. Ten eerste heeft niet iedereen hetzelfde vertrekpunt (je omgeving, je gezondheid en genetisch materiaal, de achtergrond en opleiding van je ouders bepalen in hoge mate je kansen), ten tweede speelt pure mazzel (the right place, the right person, the right time) vaker een rol dan we willen weten. Maar verwijzen naar de rol van de context - structurele ongelijkheid, een uitbuitend systeem, een slechte jeugd of andere externe omstandigheden - wordt door de omgeving stelselmatig ongeldig verklaard. Dat zijn minpunten voor de ketters die het wagen naar omstandigheden te wijzen.

Noodlot en geweld

De tweede factor ligt in het verlengde hiervan, maar heeft een andere aanvliegroute: Wij kunnen als mensheid maar slecht met noodlot en geweld omgaan. De Britse antropoloog David Graeber heeft dit scherpzinnig omschreven: ‘It’s not that as a species we’re particularly aggressive. It’s that we tend to respond to aggression very poorly. Our first instinct when we observe unprovoked aggression is either to pretend it isn’t happening or, if that becomes impossible, to equate attacker and victim, placing both under a kind of contagion, which, it is hoped, can be prevented from spreading to everybody else’. [2] We zien geweld het liefst als een incident, als iets tussen twee personen in plaats van als structureel probleem waar iedereen deel van uitmaakt. Zo hopen we dat het geweld zich niet verspreidt, dat het klein blijft, dat ‘het niet groter gemaakt wordt dan het is’. Bijgevolg heeft men een even grote hekel aan de dader als aan het slachtoffer.

Het werkt ongeveer als bij pesten: het gedrag van het slachtoffer wordt vaak gezien als rechtvaardiging ervan (iemand is een huilebalk, raar, dik of agressief). Of zoals de reacties op geweld tegen vrouwen die de vrouwen zelf tot probleem maken (zoals aan verkrachte vrouwen wordt gevraagd wat ze aanhadden, of waarom ze ergens waren). Op deze manieren wordt het gevoel van dreiging gekanaliseerd en krijgen de slachtoffers hun verdiende loon.

En zoals slachtoffers geen slachtoffer meer mogen zijn, maar alleen nog daders, mag ook het noodlot niet meer bestaan omdat dit zaagt aan de grondeis van de Eigen Verantwoordelijkheid. Alles wordt verwijtbaar. Met een cultuur van angst als gevolg. [3] Als je je maar goed gedraagt, kan jou niets overkomen. En als jou iets overkomt, dan zal jij je wel verkeerd of roekeloos hebben gedragen. Dus roken we niet en wijzen we met afschuw naar degenen die dat wel doen. We eten gezond en walgen van dikke mensen, die blijkbaar geen discipline hebben, want hé, dik zijn is toch een keuze? We sporten en laten dat graag zien op Facebook, Instagram of Twitter: kijk, wij zijn goed, wij sporten!

We houden elkaar in de tang

Met deze religieuze uitvoering van het neoliberale marktmodel houden we elkaar nu in het gareel. Klaag niet, maar neem je lot in eigen handen. Mensen die dat niet doen, of verwijzen naar belemmerende omstandigheden, krijgen vrijwel meteen het predicaat ‘slachtoffergedrag’ omdat ze zich onttrekken aan hun verantwoordelijkheid, omdat ze een excuus zoeken om hun verantwoordelijkheid niet te nemen of dat ze ‘zielig doen’.

Het erge is dat dit verwijt de slachtoffers niet helpt. Slachtoffers zijn gebaat bij een uitgestoken hand, bij begrip en steun. Pas bij genoeg verzamelde kracht zal iemand uit het dal klimmen – zo dit al mogelijk is. Een trap na heeft echter nog nooit iemand geholpen.

Zo staan mensen met pech dubbel in de kou. Ten eerste door de pech zelf, ten tweede door de cold shoulder van de samenleving, van mensen in hun omgeving. Burn out en psychische klachten zijn tegenwoordig niet voor niets de belangrijkste vorm van uitval. Mensen gaan maar door, durven niet toe te geven dat het niet lukt, totdat het echt niet meer kan. En vervolgens is de eenzaamheid en het gevoel van falen groot. Die komen nog eens bovenop de burn out.

De vraag is of dit echt nodig is. Wellicht geeft ons nieuwe ideaalmodel van Eigen Keuze ons meer vrijheid dan ooit, misschien zweept die ons op tot grote hoogten, maar de prijs is navenant: angst, stress en uitval. Zo mogelijk nog erger is dat de elementaire medemenselijkheid verdwijnt. [4] Echte moed vind je tegenwoordig niet meer in het beklimmen van de hoogste bergen (want dat is massatoerisme geworden), maar als je hoort zeggen: ‘Dit ben ik. Ik kan niet meer. Hou van mij’. En bij degenen die dan reageren met: ‘Het leven zuigt, maar ik ben er voor je’.

Mieke van Stigt

1. Zie voor neoliberalisme als religie Paul Verhaeghe: Identiteit (2012). Lees bijvoorbeeld: http://sociologiemagazine.nl/artikel/paul-verhaeghe-over-zijn-boek-identiteit
2. http://thebaffler.com/salvos/bullys-pulpit
3. Zie ook Zomergasten van 30 augustus 2015, met Damiaan Denys http://www.vpro.nl/zomergasten/afleveringen/2015/damiaan-denys.html
4. Zie hiervoor mijn vorige column: http://www.socialevraagstukken.nl/column/hoe-empathie-uit-onze-samenleving-verdwijnt/

Dit artikel is 6558 keer bekeken.

Reacties op dit artikel (7)

  1. Misschien is depressie eigenlijk best een normale reactie op een zieke ‘leefomgeving’ en zijn de succesvollen van nu de koude kikkers? Via kranten, TV en sociaal media komt simpelweg meer binnen dan we kunnen behappen. Machteloosheid omdat we zo weinig kunnen doen – en we ernaast al zo veel op ons bordjes hebben – Daarbij voelen we ons ook nog vaak genaaid door / politiek / overheid / de grote jongens. Dat komt er ook nog eens bij. De samenleving maakt ziek, maar de zieke mensen zijn het probleem, zij torsen de last van de bezuiniging, de uitsluiting. De gezonde jongens mogen nog mee doen. Nog wel.

  2. Beste Mieke, wat mij altijd verbaast en stoort is dat er om voor mij ongrijpbare redenen de Engelse taal gebruikt moet worden, komt dat intelligent over ?? want als dat niet is staat er een Nederlandse vertaling achter, evenzo met de vaktermen, want er zijn waarschijnlijk twee mogelijkheden, deze column is alleen voor mensen die de Engelse taal en het vakjargon machtig zijn of het etaleren van jou kennis…..

  3. Opnieuw een stuk van deze schrijfster waarin ik tot mijn verbazing dingen lees die ik ook denk, maar als ik die zeg mensen me op z’n best aankijken of ze water zien branden… Fijn dit te lezen.

    Mijn aanvulling: Slachtoffers (ja!) van geweld, en zeker slachtoffers die in een geweldsrelatie (in welke vorm dan ook: vader-kind, man-vrouw, dokter-patiënt, noem maar op) hebben gezeten, hebben meestal al van de dader gehoord dat het hun eigen schuld was. De dader wil niet verantwoordelijk zijn voor zijn/haar daden en praat het slachtoffer aan dat het allemaal aan haar/hem ligt. Heel belangrijk is dat mensen eerst leren inzien dat ze slachtoffer zijn en GEEN schuld hadden aan het geweld dat ze is overkomen. Dit is een belangrijke stap in de richting van verwerken. De houding van de maatschappij werkt hierin averechts en maakt het verwerken moeilijker.

  4. goed om dit stuk te lezen, gelukkig zijn er nu meer mensen die zo denken en schrijven. Als patiënt van een ongeneeslijke soort kanker heb ik genoeg van het te horen krijgen dat je moet vechten, je moet altijd doen of het heel goed gaat, dat je zoveel mogelijk moet ondernemen ook al heb je pijn of ben je erg moe. Vaak gaat het ook wel goed, kun je wel dingen doen, maar als je het er moeilijk mee hebt mag je dat niet tonen. Men vraagt soms ook of je wel gezond hebt geleefd enz. Waar bemoeit de Nederlander zich mee? Calvinisme zegt mijn huisarts! Zo’n ziekte hebben zal wel een straf zijn voor iets wat je verkeerd hebt gedaan ook al heb je gesport en altijd gefietst en gezond gegeten……..

  5. Prachtige uiteenzetting en goed dat u er aandacht voor vraagt. Er is nog een andere type slachtoffer waar in onze samenleving tegen geageerd wordt en dat is de mens die anderen de schuld geeft van zijn ongeluk. De dikke JIJ. Nederland is erg lang een verzorgingsstaat geweest. Hoe langer er voor iemand gezorgd wordt, hoe meer die persoon achterover gaat hangen. Ligt hier niet de mogelijkheid om ieders eigen aandeel in een goed leven bespreekbaar te maken?

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.