Het zijn roerige tijden. Griezelige tijden ook. Brexit en de verkiezing van Trump. Het zijn tijden waarin de haat en angst prominent aanwezig zijn en dagelijks in de diverse media op ons afkomen. En die haat wordt verklaard vanuit onderbuikgevoelens bij ‘het volk’. Het volk dat zich bedreigd voelt. Het volk dat de eigen cultuur wil behouden. Het volk dat zich niet gehoord voelt.
Maar is dit ook zo?
Om te beginnen veronderstelt men dat ‘het volk’ de énige echte wijsheid in pacht heeft en dat het hoog tijd is dat daarnaar geluisterd wordt. Daar valt wel het een en ander tegenin te brengen. Om te beginnen is er niet zoiets als ‘het volk’- hoewel Maxima dat natuurlijk nooit mag zeggen. Want wie behoren er tot het volk en waar begint de zo fel bestreden ‘elite die zichzelf heel ruimdenkend vindt, maar in werkelijkheid met oogkleppen op door het leven gaat’?
In de Verenigde Staten waren het vooral witte mensen, en dan met name mannen, ook hoger opgeleid, die op Trump stemden. Van de zwarte bevolking stemde ruim 90 procent op Clinton, van de Latino’s nog bijna 70 procent. Maar dat is niet alles. Ruim 80 miljoen kiesgerechtigde Amerikanen hebben niet gestemd, bijvoorbeeld omdat ze dachten dat hun stem er niet toe zou doen, maar ook omdat de procedure (je moet je op tijd registreren) voor veel mensen te ingewikkeld of omslachtig is. Daarnaast mochten 6 miljoen Amerikanen niet stemmen omdat zij ooit een veroordeling hadden gehad – niet toevallig treft dit lot door onevenredige armoede en discriminatie vooral zwarte inwoners. Uiteindelijk werd Trump gekozen door ongeveer een kwart van de kiesgerechtigde Amerikanen, en blijkt Clinton inmiddels 2,8 miljoen méér stemmen te hebben gekregen. Dus hoezo de ‘stem van het volk’? En wie worden er precies niet gehoord?
Mensen voelen zich bedreigd
Er is nog iets anders. De onderbuik van het volk wordt gezien als beginpunt. Dat is ook de meest gangbare definitie van populisme, namelijk ‘de politieke boodschap dat het goede volk wordt genegeerd, uitgebuit of zelfs gecorrumpeerd door de slechte elite. En daar moet volgens de logica van het populisme verandering in komen; de volkswil moet weer hét centrale uitgangspunt worden in het politieke besluitvormingsproces’, aldus de socioloog Matthijs Rooduijn in NRC. Het uitgangspunt is dat mensen zich bedreigd voelen: ‘Het populisme is een reactie op reële problemen, vooral rond immigratie, waarvan het islamitisch terrorisme het meest dramatische is’, zegt Peter Giesen in De Volkskrant.
Maar hoe reëel zijn die problemen? De cijfers rond immigratie worden schromelijk overschat. Nederlanders schatten dat het aantal moslims in Nederland rond de 19 procent ligt; in feite is dit rond de 6 procent. Ook het gevaar van islamitisch terrorisme blijkt veel kleiner te zijn dan gedacht: slechts 1,2% van de aanslagen in heel Europa tussen 2000 en 2013 was islamitisch geïnspireerd. U leest het goed. Iets meer dan één procent. Daar verandert Berlijn - mocht blijken dat de daders inderdaad de islam als vlag voor hun daden aanvoeren - niet veel aan, hoe gruwelijk de aanslag ook is. Wereldwijd is het islamitisch terrorisme inderdaad een probleem, maar de meeste aanslagen vinden plaats in conflictgebieden, zoals Syrië, Irak en Somalië. Het is wonderlijk dat Peter Giesen van De Volkskrant, toch bekend om zijn inzicht, zo makkelijk over deze feiten heenstapt (en dat deed hij al voor Berlijn).
Feiten zijn niet interessant meer
Nu weet ik ook wel dat feiten niet meer interessant zijn. Dat er zoveel onzin, ophef en nepnieuws op internet en in de media circuleren, dat veel mensen voor het gemak nieuws dat niet in hun wereldbeeld past niet langer geloven. Maar dat wil niet zeggen dat hun wereldbeeld het beginpunt van de problemen is.
Minister Dijsselbloem zegt hierover iets interessants: 'De instabiliteit van de financiële sector heeft enorme schade aan de economie in Nederland en de rest van de Westerse wereld aangericht. Het is een van de factoren die de opmars van het populisme in Europa heeft gedreven. Een totale ontwrichting van het vertrouwen van mensen, van pensioenen van mensen, van werkperspectief.' Hoogleraar ‘banking and finance’ aan de Universiteit Tilburg Harald Benink beaamt dat de overheid als gevolg van de crisis moest bezuinigen op bijvoorbeeld de ouderenzorg: 'Er bestaat een correlatie. Want je ziet dat de problemen in de zorg een belangrijke voedingsbodem zijn voor de programma's van partijen zoals de PVV.'
Nou gaat Dijsselbloem even voorbij aan de actieve keuzes van politici voor marktwerking - en dus voor uitholling van zorg, sociale woningbouw en arbeidsmarkt, massaontslagen versus gigantische bonussen voor bestuurders - maar hij heeft een belangrijk punt te pakken: de bestaansonzekerheid en afbraak van sociale voorzieningen zijn de bodem waarop de giftige zwam van haat wil groeien. Dit raakt niet alleen de witte onderklasse, maar ook een zeer groot deel van de (hogere) middenklassen: in het neoliberale marktstelsel zijn ze elkaars concurrent geworden, waarbij ze hun eigen belangen wel moeten beschermen en waarbij sympathie voor de verliezer verdwenen is. Hij of zij heeft er zelf voor gekozen.
Een nieuwe waarheid
Zo regeren het wantrouwen en de haat inmiddels in de hele samenleving. En dit wordt gekanaliseerd in het vormen van een gezamenlijke vijand: de moslims en hun beschermers in de ‘linkse elite’. En in een ‘waarheid’ waarin dit verhaal dominant geworden is. En dit wordt vervolgens uitentreuren in het klein en in het groot herhaald. Wilders verloor zijn rechtszaak, maar won in de opiniepeilingen door dit frame van onbetrouwbaarheid en onrechtvaardigheid (tegenover hem en ‘het volk’) te herhalen.
De onvrede is een construct en de vele versies van ‘luisteren naar het volk’ dragen hier alleen maar aan bij. We moeten vooral eens goed kijken naar wie er precies belang hebben bij dit construct. Dat zijn de ontregelaars, de hedendaagse Machiavelli’s, degenen die macht ontlenen aan totale verdeeldheid. Die zo’n aanslag als nu in Berlijn met graagte aangrijpen om hun haat verder te verspreiden, om het politieke bestel totaal te ontregelen. Bijvoorbeeld door Angela Merkel persoonlijk te verwijten dat ze bloed aan de handen heeft door deze aanslag (Wilders, alweer gekozen tot politicus van het jaar) of dat het Merkel’s doden zijn (de Duitse populistische partij AfD). Als je denkt dat dit een rechtstreeks gevolg is van de aanslag, kijk dan eens terug naar de stilte rond Breivik en Lubitz.
Onvrede over onvrede
Het is een giftig, fataal construct dat totaal voorbij gaat aan de werkelijke volkswil: de behoefte aan veiligheid en verbondenheid. Mensen willen in overgrote meerderheid in vrede en harmonie met elkaar leven. Een heel dorp dat gezamenlijk een huis koopt voor een asielszoekersgezin, of mensen die geschrokken en angstige moslims steunen in deze zwarte tijd. Ze zijn er en het zijn geen uitzonderingen.
Ondertussen zet men ons tegen elkaar op. Het is tijd om daar niet langer gehoor aan te geven maar te luisteren naar onze echte, gemeenschappelijke onderbuik.
Over het touwtje uit de brievenbus van Jan Terlouw is laatdunkend gedaan. Natuurlijk kun je een gevoel van veiligheid niet zomaar oproepen en zeker niet tot de verantwoordelijkheid maken van degenen die het meest van onveiligheid te lijden hebben. Maar zijn oproep werd in de sociale media massaal gedeeld. Nogal opmerkelijk voor ‘het volk’ dat zich miskend zou voelen. Velen herkenden het verlangen dat hij uitsprak, het verlangen naar vertrouwen, wederkerigheid en menselijkheid. Dat is op zich nog niet voldoende, maar het is een begin. Een begin van het besef dat we van haat en ontmenselijking allemaal ongelukkig worden.
Ik wens u allen goede kerstdagen en een vreedzaam 2017.