COLUMN Wat als iedereen straks zzp’er is?

In een uitzending van BNR[1] spraken onlangs drie vooraanstaande zzp-woordvoerders[2] in lyrische bewoordingen over een mogelijke toekomst waarin iedereen zzp’er is. Die vrijheid zou leiden tot optimale ontplooiing van de talenten van ieder individu, en tezamen zouden die vrije individuen leiden tot een mooiere wereld, “een wereld waarin je heel veel kansen krijgt, maar ook verantwoordelijkheid hebt om het zo goed mogelijk te doen”. Mensen zouden op die manier zelf eigenaar zijn van hun loopbaan.

Die toekomst werd door de sprekers niet alleen mogelijk en wenselijk geacht, maar ook vrijwel onvermijdelijk. De historicus Han Mesters verwacht dat de vaste aanstellingen helemaal zullen verdwijnen. In historisch opzicht zijn deze redelijk recent, daterend uit het einde van de 18e eeuw. In de middeleeuwen was “eigenlijk iedereen zzp’er”, die zich verenigden in de gilden. Naar een dergelijk systeem gaan we weer terug, zo verwacht hij. In de moderne versie van de gilden zullen de zzp’ers zich op vrijwillige basis verenigen om tot nieuwe denkbeelden en innovaties te komen.

Het is jammer dat ik het feestje van deze lieden verstoor, maar ik zou hier toch wat kritische kanttekeningen bij willen zetten. Inderdaad is de groep flexwerkers de afgelopen jaren enorm gegroeid en staat de teller inmiddels op ruim 1,1 miljoen zzp’ers. Zijn dit allemaal de Vrije Geesten; de gelukszoekers en goudvinders? Voor een deel zijn die er zeker, en de flexibele arbeid heeft voor velen ongetwijfeld voordelen, zoals de vrijheid om je eigen weg te vinden, de combinatie met zorg voor je kinderen, de bevrijding van het juk van een werkgever die bepaalt hoe en wat je moet doen.

Er wordt door veel mensen met vaste aanstellingen dan ook jaloers naar de vrijheid van de zzp’ers gekeken. Door alle reorganisaties,  bedrijfsfusies en verzelfstandiging (marktwerking!) van voormalige overheidsinstanties, is hun werkdruk enorm toegenomen. Waar hoogopgeleide werknemers eerst ruimte hadden voor eigen inzicht en ontwikkeling, moeten er nu targets gehaald worden en per jaar minimaal anderhalve ton aan opdrachten binnengesleept worden. En door bezuinigingen en reorganisaties moeten steeds minder mensen steeds meer werk doen, zodat de enorme werkdruk gecombineerd wordt met inhoudelijk steeds minder leuk werk. Geen wonder dat de ‘vrijheid’ van het zelfstandige bestaan zo’n grote aantrekkingskracht heeft.

Maar hoe vrij is die vrijheid? Ten eerste zijn er de vele zelfstandigen tegen wil en dank. Dat zijn de vele, vele mensen die onder andere in de bouw, landbouw, vervoerssector en in de horeca uit de reguliere banen zijn gestoten en alleen als zzp’er mochten terugkeren om onder zeer onzekere voorwaarden hetzelfde werk te doen, sommigen zelfs op versnipperde momenten op een dag. Deze vrije werknemer werd vroeger ook wel dagloner genoemd.

Daarnaast zijn er de “aspirant vrije geesten”, die na een reorganisatie op straat kwamen te staan en ontdekten dat er geen banen zijn, maar wel opdrachten. En tussen die opdrachten door soms maandenlang niks. Met steeds meer mensen staan zij in een steeds kleinere vijver (crisis!) te vissen. Omdat de hypotheek en de boodschappen toch betaald moeten worden, accepteren ze steeds lagere tarieven. Daarmee beconcurreren ze vervolgens de vaste werknemers van hun opdrachtgevers, zodat ook die op straat komen te staan en “ervoor kiezen” om zzp’er te worden…

Er zijn aanwijzingen dat de crisis met name de zzp’ers treft.[3] Maar liefst eenderde van de zzp’ers heeft een omzet van minder dan 25.000 euro. Bijna de helft van de zelfstandigen kan niet terugvallen op een gezinsinkomen en maar liefst 60 procent heeft na aftrek van de kosten minder over dan een minimuminkomen.  Hoogleraar arbeidsrecht en SER-kroonlid Ferdinand Grapperhaus stelt dan ook dat wanneer de werkloosheidscijfers zouden worden gecorrigeerd voor zzp’ers zonder opdrachten, er zomaar 9 procent bij opgeteld zou kunnen worden.[4]

Natuurlijk, de meeste zzp’ers houden bij hoog en laag vol dat zij zelf voor dit bestaan hebben gekozen en dat het ze zeker zal lukken om succes te krijgen. Het is immers je eigen motivatie, je individuele ontplooiing die je dagelijks nodig hebt om aan de gang te blijven. Toegeven aan negatieve gevoelens kost alleen maar extra energie en bovendien: wie wil zichzelf profileren als loser? Het verwijt dat je blijft hangen in een slachtofferrol, laat dan nooit lang op zich wachten.  Of, zoals een jonge journalist onlangs schreef: “het pijnlijke is dat narcisme tegenwoordig niet langer een beroepsrisico is, maar een voorwaarde voor succes.”[5]

Wat niemand wil zien, is dat dit een doctrine is, een nieuwe heilsleer, waarbij kritiek bij voorbaat verdacht is. Als het goed gaat, is dat eigen verdienste. Maar als het fout gaat, is het eigen schuld, of zoals BNR schrijft: wie het moeilijk heeft om genoeg opdrachten te verwerven, heeft vast “weinig sociale vaardigheden”.

Met zulke hoge morele straffen op falen en protest, kun je nauwelijks nog van vrijheid spreken. De echte vrijheid ligt bij de opdrachtgevers en voormalige werkgevers, die niet langer gebonden zijn aan de vaste arbeidscontracten. Flexibele arbeid is – zeker in deze tijden van crisis - een manier geworden om winst te maken. Het is inmiddels bekend dat supermarkten en drogisterijketens als Kruidvat hun prijzenoorlog “betalen” door zeer goedkope tieners te laten werken. Als die recht krijgen op een vaste aanstelling, of als ze 16 of 18 worden, dan maken ze gewoon plaats voor nieuwe jonge tieners. Bedrijven bouwen hun imperium niet langer met, maar over de hoofden van hun flexibele werknemers.

Hiermee snijden de werk- en opdrachtgevers uiteindelijk in hun eigen vingers. Want bezuinigen op de relaties met hun arbeiders - de makers van het uiteindelijke product - gaat uiteindelijk ten koste van de kwaliteit ervan. Dat is al gaande in de journalistiek, waar je voor een opiniestuk niet (meer) betaald wordt. Dat is zichtbaar in vele (semi-) overheidsinstellingen en bedrijven, waar public relations en communicatie in handen zijn van stagiairs, dat is zichtbaar op congressen, waar wel budget is voor een dure locatie en catering, maar niet voor de sprekers. Of op een hbo-opleiding, waar iemand die een gastcollege komt geven wordt afgescheept met een boekenbon. Talloze – ook vooraanstaande - opiniesites willen je graag als columnist, maar voor de eer en de “naamsbekendheid”, wat de belofte inhoudt dat nog niet gedefinieerde anderen je ooit zullen gaan betalen. Dat is zichtbaar op Twitter, waar “vacatures” en oproepen voor mensen die het “leuk vinden” ergens aan mee te werken, neerkomen op gratis werk. En het is zichtbaar in de bedrijven zelf, waar tijdelijk ingehuurde mensen hun klusje komen doen. Echte verbinding met het bedrijf – zowel emotioneel als inhoudelijk - ontstaat niet in drie maanden tot een jaar, met uitzicht op werkloosheid. Zelfs op hogescholen en universiteiten worden steeds meer flexwerkers ingezet. Er komt een kantelpunt waarop ontwikkeling van opleiding en onderzoek in gevaar komt. Dat kantelpunt zijn we volgens sommigen al gepasseerd.

Waar zo velen voor dezelfde problemen komen te staan, wordt het tijd naar de samenhang van sociale ontwikkelingen te kijken en niet naar de kenmerken van individuen, zei C. Wright Mills.[6] Dat is precies de valkuil waar de zzp-ideologen instapten. Hoe rooskleurig is een toekomst van louter zzp’ers? Gebaseerd op het heden is dat een toekomst van wanhoop en werkloosheid, de vrijheid heeft een hoge prijs. Wanneer we die toekomst projecteren vanuit een verleden van vrij werkende vaklieden, verenigd in de gilden, dan getuigt dat van een beperkte visie. Niet alleen kenden de gilden in de middeleeuwen een zeer strakke organisatievorm, met een strenge controle op kwaliteit en een machtig monopolie op de prijzen; het waren bovendien eliteclubjes, de meerderheid van de bevolking waren horigen, dagloners en losse arbeiders, die hun inkomen nooit zeker waren en van klus naar klus, van dag naar dag, hun dagen sleten in honger, armoede en grote onzekerheid. Niet voor niets leidde de industriële revolutie, waarin de arbeiders het sluitstuk waren, tot de Sociale Kwestie, die de opkomst van de verzorgingsstaat inluidde. Deze ontstond vanuit het besef dat de gehele samenleving kwetsbaar is voor teveel armoede en een te grote ongelijkheid. Zonder deze inzichten blijft de discussie over zzp’ers beperkt tot het herhalen van ideologische mantra’s, zonder band met het verleden, zonder hoop op een goede toekomst.



[2] Linde Gonggrijp, directeur van vakbond FNV Zelfstandigen, Mirjam Bink, medeoprichter van ondernemersclub Ondernemend Nederland en zelfstandig internetrecruiter en Han Mesters, historicus en ABN Amro-sectorbankier

[5] Ebele Wybenga in: http://www.denieuwereporter.nl/2013/10/waarom-makers-zich-zo-makkelijk-laten-uitknijpen/

[6] C. Wright Mills (1959): The sociological imagination

Dit artikel is 4575 keer bekeken.

Reacties op dit artikel (8)

  1. Vrijheid zonder blijheid voor velen, inderdaad. Met dank voor het historisch perspectief.

  2. Beste Mieke, wat fijn dat je ook deze kant van het zzp-schap laat zien. Het is zeker geen roze wolk waar we met zijn allen zomaar op moeten gaan zitten. Extra handicap voor sociaal werkers is onze achtergrond in de non-profit waar we nooit hebben geleerd om goed zaken te doen.

    Ik ben zelf maatschappelijk werker EN ondernemer. Heel bewust noem ik mijzelf geen zzp-er. Wat het verschil is? In mijn ogen verkoopt een zzp-er zijn uren en een ondernemer verkoopt producten. Het heeft mij heel wat jaren ploeteren gekost om dit te ontdekken. Mijn redding is geweest dat ik Ondernemen, Marketing en Sales als mijn nieuwe ‘vak’ ben gaan zien en heb geleerd hoe ik aan klanten en omzet kan komen. Alleen mijn expertise als sociaal werker is dus niet genoeg!

    Wat je ook verkoopt, je zit altijd in de sales. En dit is precies wat al die zzp-ers zich meer zouden moeten beseffen. En dan ben ik er van overtuigd dat je ook als zelfstandig ondernemer een goed inkomen kunt verdienen en tegelijk je vrij kunt voelen.

    Ik zie ook dat steeds meer sociaal werkers voor zichzelf willen beginnen. Toen ik laatst mocht spreken voor een zaal met 80 sociaal werkers stak ongeveer de helft zijn hand op toen ik vroeg wie wel eens heeft overwogen om voor zichzelf te beginnen!

    Ik wil deze sociaal werkers met een droom niet remmen maar ze juist hoop geven voor een succesvolle toekomst waarin ze het verschil kunnen maken in het leven van mensen. Geen valse hoop maar gewoon door ze te helpen en te leren hoe het ondernemerschap werkt, hoe je met marketing en sales aan klanten en omzet komt! Gelukkig mag ik steeds meer sociaal werkers hierin trainen en coachen en zie ik inmiddels vele succesvolle voorbeelden.

  3. Goed verhaal, Mieke, waar ik veel in herken zonder het met alles eens te zijn. Hier alleen een kanttekening over dat gedachtenexperiment om zzp’ers zonder opdrachten bij de werkloosheid op te tellen.

    Grapperhaus doet dan dus wel alsof alleen declarabele uren tellen, en niet: de administratie doen, acquisitie plegen, je website bijhouden, je vakkennis op peil houden, nieuwe producten en diensten ontwikkelen…

    Toch zijn dat allemaal hoogst noodzakelijke dingen die integraal onderdeel zijn van het bestaan de ondernemer. Grapperhaus mag dan hoogleraar arbeidsrecht zijn en kroonlid van de SER, daarmee heeft hij nog geen kennis van, laat staan affiniteit met dat deel van de wereld.

    En euh, als je nu eens met dat halve brilletje van Grapperhaus naar mensen in loondienst kijkt: hoeveel verborgen werkloosheid zou daar dan niet nog steeds zitten, ondanks de crisis? Bij banken en verzekeraars, of bij de overheid? Ik eet mijn hoed op als dat niet (veel) meer dan 9% is.

  4. Bedankt voor het artikel! Ik zie veel mensen om me heen starten als ZZP’er – met name oudere mannen die ontslagen zijn of ‘beseffen dat ze toch wat anders willen, en het is nu of nooit’. Als ik dan doorvraag, blijkt vaak dat zij onverzekerd zijn, niet aan pensioenopbouw doen en geen buffer hebben opgebouwd voor wanneer het mis gaat. Ze beseffen niet dat je als ZZP’er daarvoor al een half regulier maandloon nodig hebt. Tja.

    Ik ben erg benieuwd hoe het verder zal gaan; of deze hausse aan toegenomen ZZP’ers over een paar jaar niet gewoon overwaait omdat blijkt dat velen simpelweg geen ondernemersgeest hebben en deze risico-inschatting toch wat rooskleurig hebben gemaakt. De tijd zal het leren.

  5. Beste Anneke, dank voor je aanvulling. Zeker kan het helpen als zzp’ers beseffen dat ze ondernemer zijn en zich (met jouw hulp of die van een ander) bekwamen in het aanbieden van een product. Dat neemt niet weg dat er aan de vraagkant genoeg ruimte moet zijn, wat nu met de crisis en de vele zzp’ers steeds schever komt te liggen. Met andere woorden: iemand die bij jou een cursus heeft gedaan wordt succesvoller, een ander delft het onderspit (en voelt zich een loser). De varkenscyclus van vraag en aanbod werkt altijd in het nadeel van sommigen, waarvoor in dit stelsel totaal geen opvang is. Ook vraag ik me af of en hoe jouw model op lange termijn werkt.

  6. Hoi Mieke, leuk dat je hebt gereageerd! Wat de lange termijn betreft: een zzp-er/ondernemen is nooit zeker van zijn toekomst. Ondernemerschap is risico nemen. Dus regel ik mijn eigen opvang. Als ondernemer weet je dat een markt in beweging is. Zeker als het gaat om Zorg en Welzijn, het sociale domein. Als ondernemer beweeg je daarom altijd mee. Ik ben ervan overtuigd dat mijn bedrijf er over vijf jaar heel anders uit zal zien dan nu. Ben Tiggelaar schrijft in zijn column in De Zaak dat 93% procent van de bedrijven die uiteindelijk succesvol worden, onderweg de strategie drastisch heeft moeten herzien. Als je als ondernemer steeds bijleert, kijkt wat jouw klanten nodig hebben en bereid bent om mee te groeien dan is draagt kennis over marketing en sales zeker bij aan duurzaam ondernemerschap!

  7. En zo is het Anneke, Ik begrijp je boodschap Mieke. Juist omdat het herkenbaar is en dit ben ondergaan en hoe dit werkt in de maatschappij als je er voor kiest zzp’r te zijn. Een van de mythes die er bestaan als zzp’r is om alles maar alleen te willen doen. Het is een ‘self limiting belief’ en daaraan gaan de meesten aan ten onder. Maar van hoeveel perspectieven je het ook bekijkt of je nou gedwongen bent als zzp’er te beginnen of het een eigen vrije wil is.. Wat doen we met deze status quo? Je beschrijft de situatie zoals die is en iedereen wilt waarschuwen met alle feiten en cijfers en de paralellen die je trekt uit het verleden, maar hier ontbreekt ook een eigen visie dus wat is de zin van dit artikel als sociaal vraagstuk? Kritisch zijn ok, maar wie help je hiermee?

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.