In Amsterdam is begin 2013 de treiteraanpak gestart door de gemeente, politie, woningcorporaties en zorgpartners. Het gaat om een pakket aan maatregelen - waaronder gedwongen verhuizing van treiteraars naar tijdelijke containerwoningen. Dit is het laatste redmiddel om slachtoffers, buren en omwonenden te verlossen van overlast, intimidatie, bedreiging en geweldpleging. Treiteraars zijn personen of gezinnen die niet alleen langdurig en stelselmatig ingrijpende overlast veroorzaken, maar die anderen ook gericht intimideren of bedreigen en zelfs fysiek geweld aandoen. Hierbij is het slachtofferschap onbetwist. De ervaring leert dat treiteraars zich niet aan gemaakte afspraken houden noch gehoor geven aan formele waarschuwingen. Ook alle geboden zorg en hulpverlening heeft hun gedrag niet of nauwelijks veranderd. Daarom kunnen zij worden gedwongen te verhuizen naar een locatie waar ze anderen niet langer tot last zijn. Kortgeleden werd bekendgemaakt dat op zes locaties verdeeld over de stad, maximaal drie containerwoningen kunnen worden geplaatst die daar tussen de vijf en tien jaar blijven staan.
Bezorgdheid en kritiek zijn ongegrond
Onlangs is bekend gemaakt dat op zes locaties verdeeld over de stad, maximaal drie containerwoningen kunnen worden geplaatst die daar tussen de vijf en tien jaar blijven staan. Maar worden de problemen zo niet alleen maar verplaatst? Bezorgdheid over een waterbedeffect is begrijpelijk maar vooralsnog ongegrond. De gekozen locaties liggen op afstand van woon- en winkelstraten: er zijn daarom geen direct omwonenden noch ondernemers. Ook zijn de locaties ‘prikkelarm’. Uit eerder opgedane ervaring met Skaeve huse blijkt dit het gedrag van treiteraars positief te beïnvloeden. Daarnaast worden ook passend toezicht en aanvullende maatregelen van begeleiding en handhaving ingezet.
Er klonk kritiek toen woningcorporatie Rochdale in 2014 de eerste treiterfamilie in een containerwoning plaatste. De rechtsgeleerde Michel Vols stelde dat niemand beter wordt van huisuitzettingen. Dit is onjuist: slachtoffers, buren en omwonenden zijn zonder twijfel beter af. Zij hebben het jarenlang met treiteraars te stellen gehad en zij werden in de steek gelaten door gemeente, politie en verhuurder. Velen van hen voelden zich zelfs gedwongen te verhuizen. Alle betrokken organisaties willen kostbare huisuitzettingen liever voorkomen - maar niet ten koste van alles en iedereen. Indien nodig wordt daarom gebruik gemaakt van het beschikbare straf-, bestuurs-, en civielrechtelijke instrumentarium. De treiteraanpak wordt gelegitimeerd met het belang van de slachtoffers dat voorop dient te staan. Dit belang wordt afgewogen tegen het recht van hun treiteraars op een betaalbare huurwoning op een locatie naar eigen keuze.
Gedragsaanwijzingen werken niet
Volgens Vols zouden woningcorporaties eerder en vaker de civiele rechter om een ‘gedragsaanwijzing’ voor treiteraars moeten vragen. Dit is een gedragsgebod (verplichting iets te doen) of gedragsverbod (verplichting iets na te laten). Zijn onderzoek laat zien dat gedragsaanwijzingen in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten overlast verminderen en verdere escalatie voorkomen. Vols meent dat gedragsaanwijzingen ook overlast van treiteraars kunnen verminderen zonder tot huisuitzetting te hoeven overgaan - waarmee ook de kosten daarvan blijven bespaard.
Het is onwaarschijnlijk dat dit instrument succesvol kan worden ingezet bij het treiteraarprobleem. Het gaat namelijk niet om alledaagse overlast door mensen die hun gedrag willen en kunnen verbeteren, al was het alleen maar om niet uit huis te worden gezet. Het gaat om uitzonderlijke, langdurige en meervoudige overlast door mensen wiens bestaan wordt overheerst door een complexe opeenstapeling van diverse problemen: psychische en verslavingsproblemen, verstandelijke beperking, gebroken huwelijken, hoge schooluitval en werkloosheid, strafblad, schuldenlast en opvoedingsonkunde. Waarschijnlijk zullen gedragsaanwijzingen huisuitzettingen juist vergemakkelijken. Als de rechter een gedragsaanwijzing toewijst waar de treiteraar zich niet aan houdt, kan de woningcorporaties ontbinding van de huurovereenkomst en ontruiming van de woning vorderen. De rechter zal dit redelijkerwijs toewijzen, gezien de lange voorgeschiedenis van ernstige overlast en het opnieuw tekortschieten van de treiteraar.
Nieuwe overlast voorkomen met selectieve woningtoewijzing
Beschikbare sociale huurwoningen worden op een rechtvaardige, transparante manier verdeeld. Kandidaten met de langste wachttijd hebben doorgaans eerste keuze. Maar vooral in kwetsbare straten kan dit systeem van woningtoewijzing onbedoeld tot gevolg hebben dat de concentratie van treiteraars en andere moeilijke gevallen toeneemt. Dit geeft bewoners het idee dat hun straat als afvalputje wordt gebruikt en het geeft professionals het gevoel tegen de bierkaai te moeten vechten. Wat gaat er mis? Als er een woning vrijkomt, wordt daarop dikwijls ingeschreven door familie of vrienden van de treiteraars en overlastgevers of door mensen met hetzelfde woon- en leefgedrag. Niet alleen zoeken zij elkaar op en trekken zij elkaar aan, ook ontmoedigen zij actief de interesse van anderen die de woning komen bezichtigen.
Amsterdam loopt kans te gaan dweilen met de kraan open. Het is daarom raadzaam de treiteraanpak te combineren met gerichte maatregelen voor selectieve woningtoewijzing op basis van screening. Hiertoe zijn de afgelopen tien jaar in meerdere steden convenanten opgesteld tussen gemeente, korpsbeheerder en woningcorporaties. Dit maakt uitwisseling van privacygevoelige informatie mogelijk. Voordat kandidaten voor een bepaalde woning een huurcontract krijgen aangeboden, wordt eerst door de politie vastgesteld of zij niet als overlastgevers staan geregistreerd. Maar omdat in Amsterdam het gemeentebestuur twijfelt over de rechtsgeldigheid is daar voorzichtig - bij wijze van proef - maar één convenant opgesteld voor de screening van kandidaat-huurders op drugsgerelateerde overlast in de Dichtersbuurt.
Deze voorzichtigheid valt enigszins uit de toon bij alle tijd en energie die worden gestoken in de treiteraanpak. Maar wellicht zijn convenanten binnenkort niet meer nodig. Als de Eerste Kamer instemt met het wetsvoorstel tot wijziging van de ´Rotterdamwet´, dan is selectieve woningtoewijzing namelijk bij wet geregeld. Volgens dit wetsvoorstel moet een verklaring omtrent het gedrag worden overlegd of moet een onderzoek worden gedaan op basis van politiegegevens, voordat een huisvestingsvergunning wordt verleend in aangewezen wijken, straten of wooncomplexen waar sprake is van ernstige leefbaarheidsproblemen. Kandidaten en medebewoners - inclusief kinderen vanaf twaalf jaar - die in het recente verleden crimineel of overlastgevend gedrag hebben vertoond, worden geweerd. Onlangs waarschuwde het Landelijk Platform Woonoverlast ervoor dat de voorgestelde wetswijziging selectieve woningtoewijzing onbedoeld ingewikkeld en duur dreigt te maken. Het zou bijzonder treurig zijn als dit ertoe leidt dat nieuwe aanwas van overlastgevers voor lief wordt genomen.