Eén van de argumenten in het soms verhitte debat is dat Zwarte Piet een negatief stereotype verbeeldt van een zwart iemand die dom is en een witte man tot knecht dient. Critici zeggen dat kinderen die stereotiepe kenmerken gaan associëren met zwarte mensen.
Rangschikking naar huidskleur groeit met de jaren
Of kinderen die associatie werkelijk maken, is onderwerp van onderzoek waarvoor wij 201 kinderen in de leeftijd van 5 tot 8 jaar hebben benaderd. De centrale vraag daarbij was of kinderen een relatie leggen tussen Zwarte Piet en zwarte mensen. Voor het onderzoek kregen de jonge respondenten vragen voorgelegd over de kenmerken die bij Zwarte Piet horen. Ook moesten ze kaartjes categoriseren met Zwarte Piet, een zwarte persoon, een clown en een witte persoon. Slechts 11 procent van de kinderen deelde Zwarte Piet in bij de categorie zwarte persoon en de clown bij de witte persoon. Oudere kinderen deelden wel vaker in op basis van huidskleur. Van de 5-jarigen rangschikte 3 procent op huidskleur, van de 6-jarigen deed 11 procent dat, en van de 7-jarigen al 20 procent.
Deze manier van indelen kwam vaker voor bij kinderen uit witte gezinnen die in een etnisch-gemengde buurt wonen en kinderen uit niet-witte gezinnen die in een witte buurt wonen dan bij andere kinderen. Het lijkt erop dat ervaring met etnische diversiteit kinderen bewuster maakt van huidskleur en figuren daarom eerder naar huidskleur indelen.
Niet Zwarte Piet, maar de clown is dom
Uit onze bevindingen blijkt dat de bevraagde kinderen Zwarte Piet inderdaad als hulpje zien, maar tegelijkertijd vaak een positief beeld van hem hebben. De kinderen mochten kaartjes met kenmerken - zoals lief of stout - toekennen aan Zwarte Piet, een zwarte persoon, een clown, of een witte persoon. Van elke kenmerk waren er twee kaartjes, daardoor had elke figuur 50 procent kans om een bepaald kaartje te krijgen. Ongeveer 80 procent van de kinderen vond Zwarte Piet aardig, slim en een harde werker. Ze associeerden Zwarte Piet veel minder met lui (19 procent) en dom (35 procent). Maar zelfs wanneer kinderen deze negatieve typeringen wél aan Piet toekenden, deden ze dat bijna nooit ook bij de zwarte persoon. Dat deden ze wel bij de clown.
We hebben verder onderzocht of kinderen beïnvloed worden door de mening van hun ouders. De bevraagde ouders zijn merendeels hoogopgeleid - circa 75 procent van de moeders en 60 procent van de vaders - en hun meningen bleken niet samen te hangen met de spontane beschrijvingen die hun kinderen van Zwarte Piet gaven en evenmin met de manier waarop kinderen de kaartjes met kenmerken sorteerden.
Kinderen van ouders die vóór verandering van Zwarte Piet zijn, leggen iets vaker de relatie tussen Zwarte Piet en een zwarte persoon en kenden meer stereotiepe kenmerken toe zoals hulpje, lui en dom. De verklaring hiervoor kan zijn dat deze kinderen de gesprekken van hun ouders over dit onderwerp hebben opgevangen, waardoor ze zich meer bewust zijn van de negatieve kenmerken die aan Zwarte Piet worden toegekend.
Dat oudere kinderen vaker onderscheid maakten op basis van huidskleur - 20 procent van de 7-jarigen - werpt de vraag op of dat percentage verder stijgt met de leeftijd. Dat is in Nederland nog niet systematisch onderzocht. Ook weten we nog te weinig over hoe kinderen tegen ‘echte’ mensen met een donkere huidskleur aankijken en welke rol de opvoeding hierin speelt.
De verkleuring van Zwarte Piet is al ingezet
Het is geruststellend dat jonge kinderen niet massaal negatieve ideeën over Zwarte Piet hebben die overslaan op hun mening over zwarte mensen, maar er zijn tal van andere argumenten voor om het uiterlijk van Zwarte Piet desalniettemin te veranderen, zoals het niet willen kwetsen van bevolkingsgroepen en de dubieuze geschiedenis van de figuur Zwarte Piet. Die argumenten staan los van dit onderzoek.
Wat de resultaten laten zien, is dat het belangrijk is om in het debat ook begrip te hebben voor mensen die al een leven lang de figuur van Zwarte Piet heel leuk hebben gevonden en sinds enkele jaren te horen krijgen dat ze al die tijd plezier hebben beleefd aan een racistische figuur. Dat is geen leuke en ook geen gemakkelijke boodschap, die even tijd nodig heeft om te bezinken voordat ze tot een nieuw perspectief kan leiden. Verbaal of juridisch geweld maakt dit proces er niet gemakkelijker op. Het feit dat een derde van de scholen het uiterlijk van Zwarte Piet al heeft aangepast, laat zien dat de verandering in gang is gezet en niet meer te stoppen is. Laten we dit proces op zijn natuurlijk beloop laten, dan voorspel ik dat de kinderen van mijn kinderen niet meer zullen weten dat Piet ooit zwart was.
Judi Mesman is hoogleraar Diversiteit in opvoeding en ontwikkeling aan de Universiteit Leiden
Afbeeldingsbron:
