Naar verwachting staat de energiesector een vergelijkbare revolutie te wachten als de ICT-sector aan het einde van de 20ste eeuw. Twee decennia nadat de eerste, nog wat onhandige en lompe personal computers op de markt verschenen, heeft iedereen een eigen snelle en ergonomisch verantwoorde computer, laptop, notebook of iPad tot zijn beschikking. We konden ons in het begin absoluut niet voorstellen wat de omwenteling in de informatietechnologie allemaal teweeg zou brengen en hoe zeer we daarvan zouden profiteren. Een vergelijkbaar proces gaat zich waarschijnlijk ook in de energiesector voltrekken, omdat grote energiecentrales in toenemende mate terrein zullen verliezen aan kleinschalige eenheden voor energieproductie.
Dat mensen lokaal zelf energie gaan opwekken en delen, is niet alleen een noodzaak, om de energievoorziening te verduurzamen, maar heeft bovendien als positief neveneffect dat het de samenhang in de lokale gemeenschap versterkt. Ook zullen er nieuwe vormen van opwekking en toepassing van energie komen, die we ons nu nog niet kunnen voorstellen.
Zelf besluiten over energieopwekking
Het voordeel van burgerinitiatieven om lokaal energie op te wekken, is dat consumenten tegelijkertijd coproducenten worden. Sprekend over eigen ervaring: in mijn eigen straat in de stad Groningen hebben we een vereniging van eigenaren opgericht om gezamenlijk energie te produceren. We hebben warmtepompen geplaatst (scheelt aardgas) en vervolgens zonnepanelen geplaatst. En nu willen we graag onderling energie uitwisselen in de straat. Dat kan met een ‘smart grid’, een technologie waarmee het lokale gebruik van energie beter kan worden beheerd.
In de regio Groningen experimenteert het Keuringsinstituut voor de Nederlandse Elektriciteitssector (KEMA) al enige tijd met het gebruik van deze 'slimme' technologie. Om het gebruik van duurzaam opgewekte energie verder te verspreiden, heb ik samen anderen Grunneger Power opgericht. Via deze energiecoöperatie voor de stad Groningen willen we onze kennis inzetten om andere burgerinitiatieven te ondersteunen totdat ze op eigen benen kunnen staan. Voorwaarde is echter wel dat het lokaal blijft.
Het grote voorbeeld voor lokale energieproducenten is de Duitse Stadtwerke; een conglomeraat van ruim 700 lokale, veelal verzelfstandigde nutsbedrijven, die energie produceren voor 80 miljoen mensen. Stadtwerke bestaan uit gemeentelijke initiatieven met een sterke inbreng van de bevolking. Hier in Nederland gaat het meestal om burgerinitiatieven. Wat ze beiden gemeen hebben, is dat consumenten lokaal besluiten hoe de energie moet worden opgewekt.
Gemeenschappelijk belang staat voorop
Lokale energieproductie vereist dat de producenten annex consumenten netjes met elkaar omgaan en het gemeenschappelijke belang voor het eigenbelang laten gaan. In kleine dorpen kan dat spanningen opleveren, maar wanneer een initiatief grootschaliger wordt, bijvoorbeeld de hele stad Groningen omvat, is dat probleem er nauwelijks. De sociale component is belangrijk. Mensen bepalen zelf of en hoe het systeem groeit. Je ziet ook dat mensen gezamenlijk zonnepanelen gaan inkopen, waardoor ze (nog) meer onderling contact hebben.
Daarnaast dwingt dit soort initiatieven de grote energieproducenten om te veranderen. Nu nog kunnen de grote energieproducenten besluiten een nieuwe kolencentrale neer te zetten in de Eemshaven, ook al zijn veel van hun klanten daar tegen. Of kunnen een paar agrariërs erg grote windmolenparken plaatsen. Straks beslissen we zelf wat wij met exploitatieoverschotten gaan doen om de transitie naar duurzaam te versnellen. Willen we investeren in windenergie of zonne-energie? Hoe groot en waar mag het zijn? Op termijn moeten er smart grids komen, waardoor iemand zijn teveel geproduceerde energie aan zijn studerende kind kan geven.
Energierevolutie kan in 15 jaar
Het heeft ongeveer 15 jaar geduurd voordat de ICT-revolutie was voltooid. Ook de energierevolutie kan in een dergelijk tijdspanne voltooid worden, zodat lokale energieproductie de norm zal zijn. Hoe groter de betrokkenheid van mensen via burgerinitiatieven, des te sneller het proces zal verlopen en des te beter belangenconflicten kunnen worden opgelost.
Uit het verschil in snelheid tussen met name Duitsland en Nederland blijkt hoe belangrijk institutionele regelingen zijn om de energietransitie te versnellen. Gezien de sterke lobby vanuit de traditionele energiesector op de Nederlandse overheid (vreemd genoeg wordt Shell nog steeds als een Nederlands bedrijf gezien) is een grote betrokkenheid van burgers een noodzakelijke voorwaarde om dergelijke maatregelen ook in Nederland te bereiken, maar als die er eenmaal zijn, dan zal diezelfde betrokkenheid een ook extra grote versnelling aan de transitie en aan de economie geven.
Frans Stokman is hoogleraar sociologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij doet onder meer onderzoek naar de transitie van de energievoorziening richting duurzaamheid en de decentrale opwekking van energie. Als onderdeel van dat onderzoek richtte Stokman Grunneger Power op, een energiecoöperatie voor de stad Groningen.