Om te bevorderen dat ouderen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen wonen, ligt de beleidsfocus op het vergroten van hun zelfredzaamheid. Zelfredzaamheid wordt dan opgevat als ‘het lichamelijke, verstandelijke, geestelijke en financiële vermogen om zelf voorzieningen te treffen die deelname aan het normale maatschappelijke verkeer mogelijk maken’ (TK, 2005-2006).
Uitgangspunt is dat burgers zo veel mogelijk een zelfstandig leven leiden zonder professionele ondersteuning of overheidssteun. Economische en politieke normen zijn hier leidend. Voor kwetsbare ouderen die te maken krijgen met ziekten en beperkingen betekent zelfredzaamheid vooral dat ze in staat zijn om met voldoening en een gevoel van welbevinden te blijven functioneren (Huber et al., 2011). In hun perspectief staat de kwaliteit van leven centraal.
Problemen bij dagelijkse activiteiten
Ouder worden gaat over het algemeen gepaard met afnemende lichamelijke en geestelijke functies, verlieservaringen en een groeiend besef van eindigheid (Gezondheidsraad, 2009). Veel ouderen ondervinden problemen bij het uitvoeren van allerlei dagelijkse activiteiten, zoals boodschappen doen, zichzelf verzorgen of sociale contacten onderhouden. In het kader van behoud of bevordering van de zelfredzaamheid is de geboden hulp gericht op dergelijke functionele achteruitgang.
De kwetsbare ouderen krijgen hiervoor praktische hulp en voorzieningen, zoals huishoudelijke, verzorgende of verplegende hulp. Of ze zelfstandig kunnen blijven wonen en functioneren is echter niet alleen afhankelijk van hun beperkingen, maar ook van hun leefsituatie, sociaaleconomische positie en de aanwezigheid van informele zorg en sociale ondersteuning.
Het gevoel hebben overbodig te zijn
Sociale en emotionele steun uit het persoonlijke netwerk is belangrijk om op alle fronten ‘overeind’ te blijven. Onderlinge zorg, veiligheid en vertrouwdheid met betekenisvolle anderen zijn belangrijke hulpbronnen voor het dagelijkse functioneren van ouderen. Tegelijkertijd wijzen veel ouderen op het spanningsveld tussen zelfredzaamheid en afhankelijkheid van het eigen netwerk. Afhankelijkheid kan iemand het gevoel geven minder zelfredzaam te zijn omdat het moeilijker wordt om wederkerigheid in relaties te behouden (Grootegoed et al., 2013).
Ook krijgen ouderen te maken met ‘sociale verschraling’: met het ouder worden, vallen grote delen van het netwerk weg en het wordt lastiger om deel te nemen aan het sociale en maatschappelijke leven. Veel ouderen hebben het gevoel er niet meer bij te horen omdat ze niets meer te bieden hebben of overbodig zijn. Dit alles heeft serieuze gevolgen voor hun zelfbeeld en zelfrespect.
Empowerment gaat over kwaliteit van leven en zingeving
De vraag is nu hoe ouderen betrokken en zelfredzaam kunnen blijven, ondanks verlieservaringen en een toenemende kwetsbaarheid. Wat betekent empowerment van kwetsbare ouderen? Hoe kan de eigen kracht van deze ouderen worden versterkt en over welke kracht hebben we het dan?
Het doel van ‘empowerment’ is het bevorderen van sociale inclusie en volwaardig burgerschap voor iedereen, en in het bijzonder voor mensen die zich in een maatschappelijk kwetsbare positie bevinden (Freire, 1985). Empowerment is een proces waarin individuen sterker worden omdat ze controle krijgen over hun eigen situatie (Van Regenmortel, 2002). Dit versterkingsproces gaat onherroepelijk over kwaliteit van leven en zingevingsvragen.
Hebben ze het gevoel hun leven zelf te kunnen sturen?
De ervaring van een zinvol leven hangt samen met een aantal samenhangende behoeften (Derkx, 2013). Het gaat in de eerste plaats om een besef van eigenwaarde, zelfrespect en zelfacceptatie. Eigenwaarde hangt sterk samen met het respect dat anderen voor je hebben: mensen in het eigen netwerk, maar ook hulpverleners. Hoe gaan die om met afhankelijkheid? Wordt iemand gezien en erkend op een wijze die hem het gevoel geeft er toe te doen en sluit de geboden hulp aan bij zijn behoefte? Een ander aspect van zingeving is het gevoel van competentie, controle of zelfregie.
Mensen ervaren hun leven als zinvol als ze er een zekere mate van controle over kunnen uitoefenen, als ze merken dat hun eigen keuzes en beslissingen ertoe doen. Bij ouderen die te maken krijgen met toenemende beperkingen in hun functioneren, gaat het niet per se om feitelijke controle, maar vooral om het begrijpen van de omstandigheden of situatie waarin ze verkeren. Dit begrip levert een ervaring van competentie op, ook al kan men niets aan de situatie veranderen. Belangrijke vragen zijn hoe ouderen zichzelf zien, of ze de situatie waarin ze verkeren kunnen accepteren, of ze het gevoel hebben - ondanks beperkingen - hun leven zelf te kunnen sturen, of ze in staat ze zijn om de noodzakelijke steun te mobiliseren en of ze nieuwe ankers vinden voor de ervaring van een zinvol leven.
Stel perspectief en beleving van ouderen centraal in de hulp
Empowerment van kwetsbare ouderen gaat dus niet over zaken waar beleidsmakers doorgaans op focussen: hulp en voorzieningen die maken dat ouderen langer zelfstandig kunnen blijven functioneren. Het gaat in de eerste plaats over een zingevingsproces, over het versterken van de geestelijke weerbaarheid door versterking van zelfrespect, competentie en begrijpelijkheid.
Zingeving is een proces dat plaatsvindt in verbondenheid met anderen die oprechte aandacht en waardering hebben voor de situatie waarin de oudere verkeert. Empowerment van ouderen veronderstelt daarom hulp waarbij het perspectief en de beleving van ouderen zelf centraal staan en waarbij de hulpvragende oudere en de hulpverleners in gezamenlijkheid zoeken naar mogelijkheden om regie te houden en de kwaliteit van leven te handhaven.
Anja Machielse is bijzonder hoogleraar ‘Empowerment van Kwetsbare Ouderen’ aan de Universiteit voor Humanistiek.
Literatuur
Derkx, P. (2013). Humanism as a meaning frame. In A.B. Pinn (Ed.), What is humanism and why does it matter? (pp. 42-57. Durham (UK); Acumen.
Freire, P. (1985). The politics of education: Culture, power, and liberation. Greenwood Publishing Group.
Huber, M.A.S., Knottnerus, J.A., Green, L., Horst, H. van der, Jadad, A.J., Kromhout, D., Leonard, B., Lorig, K., Loureiro, M.I., Meer, J.W.M. van der, Schnaberl, P., Smith, R., Weel, C. van, Smid, H. (2011). How should we define health? British Medical Journal 343 (4163), 235-237.
Regenmortel, T. van (2009). Empowerment als uitdagend kader voor sociale inclusie en moderne zorg. Eindhoven: Fontys Hogeschool.
Foto: aaron gilson (Flickr Creative Commons)