Ondanks talloze inspanningen van beleids- en uitvoeringsorganisaties, neemt de kwetsbaarheid van sommige burgers eerder toe dan af. Cijfers uit recente onderzoeken van onder andere het SCP en CBS laten een groei zien van langdurige armoede en eenzame mensen. Daarnaast is er een blijvende groep van ‘achterblijvers’ en zien we de opkomst van nieuwe groepen zoals ‘verwarde mensen in de wijk’ en de ‘werkende armen’. Dit roept de vraag op hoe we tot werkelijke verbetering kunnen komen, dat wil zeggen tot vermindering of bestrijding van kwetsbaarheid en verbetering van beleid en professionele dienstverlening?
Kwetsbaarheid is meer dan een individueel tekort
Het vertrekpunt van onderzoek moet liggen bij het betrekken van het perspectief van kwetsbare burgers zelf. Niet onderzoek doen naar of over hen, maar mét hen. Zij weten immers als geen ander wat hun nood of behoefte is, waar barrières liggen en waar oplossingen gevonden kunnen worden. Bovendien kúnnen we ons binnen de transformatie van het sociale domein niet langer beperken tot het onderzoeken ‘van’ burgers, dat staat immers haaks op de principes van zelfregie en volwaardige participatie.
Overigens is het niet zo dat alleen het betrekken van het perspectief van kwetsbare burgers leidt tot verandering of verbetering. Integendeel, oók het perspectief van beleids- en uitvoeringsorganisaties moet meegenomen worden. Kwetsbaarheid is immers niet alleen te herleiden tot het gebrek of tekort van een individu, maar komt ook voort uit de interactie tussen mensen enerzijds en sociale verbanden, instituties en systemen anderzijds. Het vloeit voort uit cultuur, politiek beleid of ‘het systeem’ in de professionele zorg- en dienstverlening. Als we uitgaan van de assumptie dat deze interactie medeoorzaak is van de kwetsbaarheid van groepen mensen, dan biedt diezelfde interactie ook mogelijk aanknopingspunt voor verandering.
Sociaal domein ontbeert traditie
In ons onderzoek hebben we geprobeerd een dialoog op gang te brengen tussen kwetsbare burgers enerzijds en vertegenwoordigers van sociaal beleid en uitvoering anderzijds. Niet alleen de logica van de leefwereld van burgers hebben we inzichtelijk gemaakt en ter discussie gesteld, maar ook de logica van de zogenaamde systeemwereld. We zijn daarbij uitgegaan van de aanname dat kwetsbaarheid verminderen geen aangelegenheid is van de individuele burger, maar een gedeelde verantwoordelijkheid en een kernaspect van empowerment vormt.
Van meet af aan hebben we bij het onderzoek daarom diverse belanghebbenden betrokken om tot werkelijke verbetering te komen. Zo werken we met een adviesgroep van vertegenwoordigers van doelgroepenorganisaties, een kritische klankbordgroep bestaande uit burgers met kennis van zaken en/of ervaringskennis, en met een gemengd onderzoeksteam, bestaande uit vier praktijkwerkers en vier burgers met ervaringskennis.
Ervaringsdeskundigheid is de vaardigheid om kennis en ervaring over het eigen herstelproces gecombineerd met ervaringen van anderen zodanig in te zetten dat dit ondersteunend is voor mensen met een kwetsbaarheid of beperking. Het gaat om mensen die zodanig afstand hebben genomen van hun eigen problematiek dat zij hun eigen ervaringen en die van anderen functioneel kunnen inzetten. De geestelijke gezondheidszorg en de vrouwenbeweging kennen een lange traditie in het werken met ervaringsdeskundigen, in het sociaal domein staat het nog in de kinderschoenen. Dit leidt tot verschillende dilemma’s.
De dilemma’s van ervaringsdeskundigheid
Het eerste dilemma is dat van de onderlinge verhouding tussen professionals en ervaringsdeskundigen. Ofwel, is de inzet van ervaringsdeskundigen een toegevoegde waarde of een brevet van onvermogen van de professionele hulpverlening?
Het tweede dilemma betreft het professionele hulpaanbod: is dat onvoldoende adequaat of bereikt het de mensen voor wie het is bedoeld niet of nauwelijks?
Het derde dilemma gaat over de inzet van ervaringsdeskundigen: is dat altijd de beste oplossing, of zijn er ook andere interventies of oplossingen denkbaar?
En ten slotte is er het dilemma of het geld dat nu beschikbaar is voor professionele hulpverlening en wetenschappelijk onderzoek niet beter direct verdeeld zou kunnen worden onder de kwetsbaren.
Op geen van deze vier dilemma’s is een klip en klaar antwoord voorhanden. Er bestaat echter wel overeenstemming over de aanvullende betekenis van de ervaringsdeskundigheid op de professionele hulpverlening. Evenzo bestaat er consensus over dat ervaringsdeskundigheid niet moet verworden tot een nieuw heilig huisje. En dat ervaringsdeskundigheid zorgvuldig moet worden ingezet. Ook zijn betrokken partijen het erover eens dat schijnparticipatie voorkomen moet worden en dat een volledig opgaan in een systeemwereld met zijn dwingende spelregels de kracht van ervaringsdeskundigheid teniet zal doen.
Kwestie van cultuur?
Ervaringsdeskundigheid wordt steeds meer gezien als een waardevolle en gelijkwaardige kennisbron naast andere kennisbronnen. In het sociaal domein valt er overigens nog wel wat te winnen.
Maar dan blijft er altijd nog de cruciale vraag of kwetsbaarheid puur een kwestie van professionele hulpverlening en/of ervaringsdeskundigheid is. Of is het wellicht ook en vooral een kwestie van cultuur. Dus: zijn we eigenlijk wel bereid om het anders-zijn, of worden, van mensen te accepteren? Door het grote taboe dat er nu heerst, trekken mensen zich terug en sluiten zij zich af. Je kunt je dan ook afvragen of het doorbreken van taboe en gevoelens van schaamte wellicht prioriteit verdient.
Wilma Numans is science-practitioner bij de Academische Werkplaats Sociaal Werk van Tranzo Tilburg University. Tine Van Regenmortel is coördinator van deze academische werkplaats en hoogleraar sociaal werk aan de Katholieke Universiteit Leuven. Dit is een bewerking van hun bijdrage Tranzo-zorgsalon 'Ervaringskennis werkt voor sociaal werk’.
Foto: Beatrice Murch (Flickr Creative Commons)