Facebook maakt eenzame ouderen juist nog eenzamer

Online communicatie heeft voor veel ouderen zeker meerwaarde. Zo niet voor eenzame ouderen, die worden door veel op Facebook te zitten nog eenzamer dan ze al zijn. Zij hebben meer nodig om zich sterker sociaal verbonden te voelen. Een koffieochtend in het dorpshuis bijvoorbeeld.

Algemeen wordt aangenomen dat online communicatie goed is voor ouderen en eenzaamheid kan verminderen. Veel beleid is gebaseerd op deze veronderstelling, ook Europese bijdragen aan de ontwikkeling van ICT speciaal gericht op verbetering van de sociale verbondenheid van ouderen gaan hiervan uit. Verrassend genoeg is er weinig empirisch bewijs dat deze aanname ondersteunt.

Met Facebook minder kans op nieuwe vrienden

Mijn onderzoek naar de effecten van online communicatie op de sociale verbondenheid van ouderen, laat zien dat eenzame ouderen minder kans hebben op het vinden van nieuwe vrienden als zij veel op Facebook zitten. Het lijkt erop dat de voor vriendschappen benodigde intimiteit niet zo makkelijk tot stand komt via een open medium als Facebook. Ook gaan ouderen met weinig contacten in hun buurt minder snel nieuwe contacten aan met buurtgenoten als zij vaak gebruik maken van e-mail. E-mailen voegt als communicatiemiddel waarschijnlijk weinig toe als je elkaar ook in levende lijve kan ontmoeten, bij een praatje over de heg bijvoorbeeld.

Online communicatie is dus niet voor alle ouderen een uitkomst. Daarbij hebben met name laagopgeleiden en de oudste ouderen moeite om het tempo van de technologische veranderingen bij te benen. In deze groepen zitten verhoudingsgewijs dan ook veel mensen die helemaal geen gebruik maken van een computer, laat staan online communicatiemiddelen. Dit lijkt geen tijdelijk probleem, ouderen beginnen al generaties lang relatief laat met nieuwe technologieën. Als ouderen zonder computerervaring dan toch beginnen met een tabletcursus, blijkt dat het voor een aantal van hen niet makkelijk is om ‘gebruikersvriendelijke’ functies zoals Google, e-mail of Facebook, onder de knie te krijgen.

Toch kunnen Google en Outlook ook positief uitpakken

Toch kunnen online communicatiemiddelen tot op zekere hoogte bijdragen aan de sociale verbondenheid van ouderen. Zo bleek tijdens mijn onderzoek dat het leren gebruiken van een tablet met daarop onder andere e-mail en Facebook op een aantal verrassende punten bijdroeg aan de sociale verbondenheid.

Online: meer gevoel van sociale verbondenheid

Voor een aantal ouderen droegen online contacten bij aan een gevoel van sociale verbondenheid. Zij kregen contact met kennissen in het buitenland via Facebook. Anderen vonden het een geschikt medium om meer te weten te komen over het reilen en zeilen van de mensen in de buurt, vooral tijdens de wintermaanden. Weer anderen die niet hielden van lange telefoongesprekken, vonden in e-mail een goed alternatief om te communiceren met familieleden.

Offline: op feestjes beter kunnen meepraten over tablets en Google

De grootste veranderingen vonden echter offline plaats. De ouderen waardeerden de gezelligheid van de tabletcursussen. En ze voelden zich beter betrokken bij onze digitaliserende samenleving, doordat ze ICT gerelateerde termen beter begrepen. Vóór de cursus hadden ze vaak geen idee wat er bedoeld werd met uitspraken in de krant en op de televisie zoals ‘ga naar onze website op www.nl.’ Ze merkten na de cursus dat ze bijvoorbeeld op feestjes beter konden meepraten over voor anderen vanzelfsprekende begrippen als ‘Google’ en ‘tablets’. Tot slot verbeterde bij een aantal van hen het zelfvertrouwen en gevoel van zelfstandigheid, doordat ze - vaak tegen hun eigen verwachtingen in - toch in staat waren zich de tablet, e-mail en Facebook, eigen te maken. Deze offline veranderingen kwamen vaker voor dan veranderingen door online communicatie zelf.

Vragen stellen over de tablet op de koffieochtend

Wat kunnen we van deze resultaten leren? Ten eerste is het belangrijk voor onderzoekers en beleidsmakers om onderscheid te maken tussen ouderen, duidelijk geen homogene groep, en tussen verschillende typen sociale relaties die versterkt zouden kunnen worden. Dit onderscheid bepaalt welk type online communicatiemiddel (bijvoorbeeld privé - mailen - of open - Facebook) het meest geschikt is om sociale verbondenheid van ouderen te verbeteren. Om bij eventuele negatieve gevolgen direct te kunnen ingrijpen, is het belangrijk de effecten van nieuwe communicatie goed te blijven monitoren. Het beste is om de introductie van nieuwe online communicatiemiddelen te combineren met interventies in het sociale domein, bijvoorbeeld een koffieochtend waar terloops ook vragen over de bediening van een tablet gesteld kunnen worden.

Sommigen krijgen het nooit onder de knie of ze vinden het ongepast

Rest de constatering dat online communicatie voor sommige ouderen niet is weggelegd. Het lukt hen eenvoudigweg niet de technologie onder de knie te krijgen. Ironisch genoeg zijn dit juist vaak de ouderen die extra steun goed kunnen gebruiken, namelijk de laagopgeleiden en de aller-oudsten. Voor hen moeten andere, offline interventies overwogen worden om hun sociale relaties te versterken, bijvoorbeeld met een koffieochtend in het dorpshuis.

Ten slotte is het belangrijk open te staan voor de meningen die ouderen hebben over online communicatie. Veel ouderen hebben een duidelijk, normatief beeld over de rol van online communicatie in het sociale verkeer. Zo vinden ze het gebruik van Facebook of e-mail soms ongepast, terwijl hun omgeving daar minder moeite mee lijkt te hebben. Daarbij ervaren sommigen sterke emoties tijdens het gebruik van online communicatiemiddelen, zoals veel plezier bij het bekijken van een grappig YouTube filmpje, maar ook angst om fouten te maken en frustratie als iets niet lukt. Het is belangrijk om ruimte te laten voor al deze ideeën en gevoelens en ze niet te veroordelen of te willen veranderen, dat lijkt weerstand en angst van de ouderen slechts te versterken.

Eveline Hage werkt als assistant professor bij de vakgroep Innovation Management & Strategy aan de Rijksuniversiteit Groningen. Onlangs promoveerde zij met het proefschrift ‘How can online communication enhance older adults’ social connectivity?’, RUG, 2015.

Sustainable Society van de Rijksuniversiteit Groningen is een initiatiefnemer van socialevraagstukken.nl

Foto: Prupert (Flickr Creative Commons)