Nu de rechtspraak nog. In alle hoeken en gaten van de samenleving is gezag de afgelopen vijftig jaar betwist geraakt. Alleen het gezag van rechters bleef tot voor kort onaangetast. Sinds eind jaren zestig heten bestuurders regenten tot ze het tegendeel bewijzen. Sociaal werkers verklaarden spontaan dat wij ons door hen niets moesten laten gezeggen. Ook psychiaters gingen in de zelfaanval, en verklaarden hun soort tot verachtelijke heilsoldaten van een ziekmakende maatschappij. Iets later viel ook het gezag van huisartsen, docenten, directeuren, ministers, burgemeesters, medisch specialisten, wetenschappers en het koningshuis. Geen enkele gezagsdrager is de afgelopen vijftig jaar gespaard gebleven. Behalve, tot voor kort, de rechter.
De rechterlijke macht staat ter discussie
Toenemend wantrouwen ten aanzien van gezag is een teken van democratische ontwikkeling. Het past in een democratie om gezag niet voor zoete koek te slikken, maar te bevragen. Gezag moet verdiend. Wantrouwen wordt ongezond wanneer gezag bij voorbaat wordt gediskwalificeerd. Als verweer niet mogelijk is omdat argumenten niet tellen. Die tendens is er helaas ook.
Pas zeer recent staat het gezag van de rechterlijke macht ter discussie. Vermoedelijk zijn rechters zo lang buiten schot gebleven vanwege hun onafhankelijke rol en de orakeltaal waarin zij vaak spreken. Niet aangestuurd of gecontroleerd door de politiek kan hun gedrag ook niet door Kamervragen en moties worden beïnvloed. Alleen indirect, via wetgeving, heeft de politiek invloed op rechters.
Er moet meer transparantie komen
Herhaaldelijk is de roep te horen om meer transparantie en maatschappelijke verantwoording van rechters. Sommigen pleiten voor het openbaar maken van de achtergronden van rechters. Inclusief eerdere functies, politieke voorkeur, hobby's, donaties en lidmaatschappen. Het zijn allemaal D'66-ers, is de verdenking. Dat lijkt me heel waarschijnlijk, want D'66 is een partij die de stijl van de rechter tot politieke stijl verheft. Wie nog geen D'66-er was, wordt het waarschijnlijk wel als hij een paar jaar rechter is. Daar is net zo weinig mis mee als dat je bij de VVD veel ondernemers vindt en bij de SP veel verpleegkundigen. Maar of rechters massaal D'66 stemmen, wil ik helemaal niet weten.
Rechter is voor alles een ambt waar personen die het uitoefenen achter verborgen moeten blijven - gesymboliseerd door de neutraliserende toga. De toga moet zowel het publiek als rechters zelf daaraan herinneren. Neutraliteit is een hele kunst, waar we wel wat hulp van symbolen bij kunnen gebruiken. Openbaarmaking van de persoon achter de rechter kan neutraliteit alleen maar schaden.
Wel wenselijk is dat ook rechters zich meer maatschappelijk verantwoorden, in navolging van andere gezagsdragers. Willem-Alexander en Máxima kunnen zich geen huis in Afrika veroorloven zonder een goed verhaal dat het grote publiek overtuigt. De prestaties van artsen en wetenschappers worden van allerlei kanten gecontroleerd en tegen het licht gehouden. Ook van rechters mag maatschappelijke verantwoording worden verlangd.
Hoe kan er meer verantwoording afgelegd worden?
Maar hoe? In elk geval niet door bureaucratisering van de verantwoording, zoals in veel beroepsgroepen helaas gebeurd is. Ook niet door de roddel en achterklap 'achter de schermen van de rechtspraak' te publiceren, zoals Rinus Otte onlangs deed in zijn boek De nieuwe kleren van de rechter. Dat rechters ook maar kleine mensjes zijn met egootjes en ruzietjes geloven we zo wel. Verantwoording moet gaan over de inhoud en procedures van de rechtspraak zelf. Verantwoording moet niet gericht zijn aan de politiek, maar aan vakgenoten en het grote publiek. Aan vakgenoten door intervisie, bijscholing en visitatie.
Voorwaardelijk maken van de levenslange benoeming kan helpen om consequenties aan disfunctioneren te kunnen verbinden. Verantwoording moet ook worden afgelegd aan de samenleving, bijvoorbeeld door vonnissen ook in lekentaal te publiceren, zoals de Raad voor de Rechtspraak ook voorstelt in zijn Visie op de rechtspraak. De Raad kan een actievere rol spelen in de publieke verantwoording over ontwikkelingen en redeneringen in de rechtszaal.
Juist nu het even rustig is rond de rechtspraak is hier werk aan de winkel. Incidenten zoals rond de zaak-Wilders vertroebelen de discussie alleen maar. Dit is het moment, voordat de politiek met draconische maatregelen komt naar aanleiding van nieuwe incidenten.
Dit artikel verscheen eerder als column van Evelien Tonkens in de Volkskrant van woensdag 16 maart 2011.