‘Nee, die kan niet, zijn manager heeft hem een spreekverbod opgelegd.’ Dit vertelt iemand tijdens een van onze voorbereidingsbijeenkomsten voor het Nationaal Laboratorium Burgers Buitenlui en Beleidsmakers. Ik val bijna van mijn stoel van verontwaardigde verbazing. We hebben een vrijwilliger die voor een redelijk grote welzijnsorganisatie werkt gevraagd om een bijdrage te leveren aan ons Nationaal Laboratorium over de spanning tussen formeel en informeel. Hij heeft een ervaring die interessant is om verder uit te diepen, maar nu legt zijn manager hem dus een spreekverbod op. Dit gaat verder dan gezonde spanning; dit dreigt een ongezonde strijd te worden.
O zo voorzichtig
Nu ontstaat er zonder wrijving geen glans, dat weet ik ook wel, maar het kan toch niet de bedoeling van de participatiemaatschappij zijn dat vrijwilligers in net zo’n keurslijf terecht komen als veel mensen in loondienst? Waarvan velen eerst langs hun teamleider, manager en uiteraard de afdeling ‘corporate communication’ moeten voordat zij zich in het openbaar over hun vak mogen uiten. Als je vrijwillig je bijdrage levert aan de maatschappelijke en sociale ontwikkeling mag je toch zeker ook wel ideeën hebben over de manier waarop dit het beste zou kunnen? Het hebben van ideeën en opvattingen is toch niet voorbehouden aan professionals, of beter gezegd, aan managers, bestuurders en beleidsmakers? Door de marktwerking en de daar bij horende aanbestedingen is ook de sociale sector terecht gekomen in een overdaad aan registreren, verantwoorden en afrekenen. En omdat ‘wie betaalt bepaalt’ moeten we blijkbaar o zo voorzichtig zijn met wat er in het openbaar verschijnt. Input, output, resultaat; steeds meer wordt uitgedrukt in termen die te maken hebben met de cultuur van de commercie. Een cultuur die vooral geld gedreven is. Of liever gezegd, was.
Want we zien onder de dunne oppervlakte van de marktwerking talloze initiatieven schitteren die over veel meer gaan dan alleen geld en financieel rendement voor de aandeelhouders. Zorgcoöperaties, energiecoöperaties, wijk-, buurt-en clubhuizen in eigen beheer, zelfbeheer in de maatschappelijke opvang, netwerken, stadsdorpen, steunsystemen, scharrelondernemers, Goede Gierenfondsen, experimenten met het basisinkomen, maatschappelijke ondernemingen waar de klanten mede-eigenaar zijn, kleine coöperatieve banken - de initiatieven en ideeën buitelen over elkaar heen en de formele wereld kan deze wassende onderstroom blijkbaar niet altijd bijbenen.
Geen vis van de markt voor bejaarden in Elsendorp
Dat bleek ook tijdens de presentatie van het boek De ondernemende burger eerder dit jaar aan minister Ronald Plasterk. In de zaal zit Willy Donkers, de officieuze burgemeester van Elsendorp waar ze al enige jaren zoveel mogelijk zelf regelen. Precies wat de overheid wil, zou je zeggen, maar formele regels blijken toch nog vaak een barrière. Zo mogen er - volgens de regels - voor de vijf bejaarde dorpsbewoners die samen in een huis zijn ondergebracht op vrijdag geen visjes op de plaatselijke markt gehaald worden, legt Donkers de minister voor. Hoewel deze mensen hun hele leven al op vrijdag een visje op de markt halen, is een huis met vijf ouderen formeel ineens een instelling en instellingen moeten nou eenmaal voldoen aan de HCCP-normen. En daar past vis van de markt dus niet bij…
Er is duidelijk sprake van een groeiende onderstroom
Ondanks alle wrijving tussen de formele wereld van de regels, afspraken, protocollen en normeringen en de informele initiatieven is er duidelijk sprake van een groeiende informele onderstroom. Mensen krijgen er steeds meer plezier in om de zaken dichtbij en met inachtneming van de menselijke maat samen zelf en voor elkaar te regelen. De grote en anonieme instituten als bijvoorbeeld banken, zorgverzekeraars, welzijns- en zorginstellingen, woningcorporaties en de overheid zelf zijn, vooral ingegeven door het technocratische en financiële rendementsdenken, op te grote afstand van de leefwereld van burgers komen te staan en daar is deze onderstroom ook een reactie op. Het is echt niet alleen maar een antwoord op de door de overheid zo gewenste participatiesamenleving waarin iedereen maximaal deelneemt aan het arbeidsproces.
Ook in het in 2013 verschenen boek ‘Werken aan de Weconomy’ van onder andere Jan Jonker gaat over het einde van de bedrijfscultuur die lineair produceert; deze is volgens de schrijvers niet meer houdbaar. Daarvoor in de plaats komen circulaire vormen: organisatievormen meer gericht op een menselijke maat, op samen waarde creëren en gemeenschappelijkheid. Het feit dat in Nederland weer steeds vaker coöperaties worden opgericht is hiervan een teken aan de wand, maar dat is natuurlijk maar een van de vormen waarin we burgerinitiatieven kunnen onderbrengen. Maatschappelijk ondernemen kan op veel verschillende manieren worden vormgegeven.
Een onderstroom die hoofdstroom aan het worden is
De onderstroom is langzaam maar zeker een hoofdstroom aan het worden. Na het voorzichtige begin dat werd gemaakt rond de begrippen WMO en Welzijn Nieuwe Stijl bracht de introductie van de participatiesamenleving alles in een flinke stroomversnelling. En niet alleen in Nederland trouwens. De Tegenlicht-uitzendingen van de VPRO over hoe men in sommige buitenlanden bezig is met het vormgeven van kleine en meer sociale en duurzame economische structuren stemmen vaak erg hoopvol. Er zou sprake kunnen zijn van een wereldwijde onderstroom die - vroeger of later - door de verstikkende dogmadeken van de mondiale marktwerking heen gaat breken. Het zou zomaar kunnen.
Marc Räkers werkt bij Eropaf! en organiseert mee aan het Nationaal Laboratorium Burgers, buitenlui en beleidsmakers op 6 november.
Foto: Alice Popkorn (Flickr Creative Commons)