Tot vijftien jaar geleden gold het poldermodel als heel succesvol. Sindsdien keerden grote groepen zich af van de traditionele politieke partijen, en zochten hun heil eerst bij Pim Fortuyn en nu bij Geert Wilders. In zijn boek ‘Populisme in de polder’ betoogt Jos de Mul dat het populisme een correctieve beweging is. Hij licht toe: ‘De wrok van mensen die erop stemmen is tot op zekere hoogte begrijpelijk: ze leven aan de onderkant van de samenleving, wonen in een wijk met veel criminaliteit, en zien dat een Syrisch gezin wordt gehuisvest in dat ene lege huis in de straat.’
Mythische wil van het volk
Volgens De Mul kan populisme zich met allerlei ideologieën verbinden, zowel links als rechts, maar kent de beweging wel een kernidee, namelijk dat de leider het volk vertegenwoordigt. ‘Dat idee gaat in zekere zin terug op Jean Jacques Rousseau’s begrip van de volonté générale. Een lastig en bijna mythisch begrip waar de Franse filosoof zelf ook niet goed uitkwam, het zou niet de wil van allen zijn noch die van de meerderheid. Het begrip zou staan voor een diepe kracht die het volk beweegt. De populist pretendeert die mythische wil te kennen en vertegenwoordigen.’
Maar wat nu als mensen vinden dat hun wil niet door de populist wordt vertegenwoordigd? De Mul: ‘Dat is meteen het grote gevaar. Dan is de populistische strategie om die mensen - journalisten, linkse kerk, moslims, kapitalistische kliek - uit te sluiten. Zij zouden niet tot het volk behoren.’
‘Een ander gevaar is dat populisten zodra ze de macht hebben, onmiddellijk de rechtsstatelijkheid aanpassen aan hun ideeën en daarmee de democratie ondermijnen. Bijvoorbeeld door journalisten de mond te snoeren, rechters te ontslaan of in de gevangenis te gooien, of de scheiding der machten ongedaan te maken door de grondwet te veranderen. Zie Hongarije, Polen en Turkije. Met hun uitspraken over nepparlementen, neprechters en so-called judges zitten Wilders en Trump op dezelfde koers.
Wind uit de zeilen van populisten
‘Een ander groot gevaar is dat partijen uit electorale overwegingen het gedrag van de populist kopiëren. Om Wilders de loef af te steken, zeggen en schrijven de CDA’er Sybrand en de VVD’er Mark Rutte soms ronduit ranzige dingen, met de ‘Brief aan alle Nederlanders’ van Rutte als dieptepunt van wansmaak. Zij maken populisme als het ware salonfähig.’
Om het populisme de wind uit de zeilen te nemen, is het volgens De Mul veel beter om maatregelen te nemen op sociaaleconomisch gebied: verbetering van de toegang tot arbeidsmarkt, onderwijs en huisvesting. ‘Maar je zult ook goed moeten kijken naar hoeveel vreemdelingen een land per jaar of decennium kan verwerken. En je moet een beleid voeren om de segregatie op de woningmarkt en in het onderwijs terug te dringen, door bijvoorbeeld bepaalde vrijheden - onder anderen die van de vrije schoolkeuze - ter discussie te stellen. Zodat niet alleen de lusten, maar ook de lasten van de globalisering wat gelijker worden verdeeld.’
Regeringsdeelname van populisten
De Mul: ‘Mijn argument is: probeer populisten te betrekken in het democratisch proces. Dan staan ze voor de keuze: of zich naar het democratische proces te schikken - Leefbaar Rotterdam is er een goed voorbeeld van - of weigeren politieke verantwoordelijkheid te nemen. Van dat laatste is de PVV bij de gedoogconstructie met VVD en CDA een voorbeeld, met alle electorale gevolgen van dien.’
Dat kan democratisch wenselijk zijn, maar pakt regeringsdeelname van populisten niet erg vervelend uit voor sommige groepen, zoals moslims? De Mul: ‘Mijn voorgestelde strategie biedt geen oplossing voor alle problemen, politiek blijft altijd gevaarlijk. Als populisten meedoen, dan kunnen ze nog steeds nare dingen roepen. Zo bleef Marco Pastors van Leefbaar Rotterdam ook als wethouder schofferende dingen zeggen over de islam.’
Onverstandig: Rutte die Wilders uitsluit
Maar dan is het volgens de hoogleraar vooral symboolpolitiek. ‘Populisten uitnodigen om mee te doen, betekent niet dat andere partijen hun eigen principes moeten verloochenen. Rutte’s aanvankelijke opstelling - niet samenwerken met Wilders zolang deze zijn uitspraak “minder, minder, minder” terugneemt – was verstandig. Hij stelde daarmee een grens: ik houd me aan de rechtsstaat en als jij die ook respecteert, dan valt er praten over samenwerking.’
‘Meer recent heeft Rutte echter gezegd dat de kans dat hij met de PVV gaat regeren nul procent is. Daarmee sluit hij Wilders uit, en dat vind ik onverstandig. Komt nog bij dat Rutte niet is te vertrouwen, grote kans dat hij vanwege het “nationaal belang” alsnog anders besluit.’
Jos de Mul is hoogleraar wijsgerige antropologie aan de Erasmus Universiteit van Rotterdam. Recentelijk verscheen van hem een herziene editie van ‘Paniek in de Polder’, een uitgave van de uitgeverij Lemniscaat.
Foto: Sebastiaan ter Burg (Flickr Creative Commons)