Kantel het zorgstelsel zodat het weer op de mens gericht is

Ruim 150 jaar hebben de hiërarchische samenleving en haar instituties het volgehouden. Nu is het tijd voor verandering, ook in de gezondheidszorg. In dat domein moeten de menselijke waarden de boventoon gaan voeren: dat is niet alleen goedkoper maar ook beter voor mens en samenleving.

 
Recent hebben we afscheid genomen van 2013, ongetwijfeld met vele beloftes om het in het nieuwe jaar anders en misschien wel beter te doen. Wat er uiteindelijk van die beloftes komt, zal de toekomst uitwijzen maar meestal is het resultaat van dit jaarlijkse ritueel uiterst mager. Beloftes blijken vaak net zo gemakkelijk vergeten als gemaakt.

Over oude systemen en dingen die voorbij gaan

Iets minder vaak dan een jaarwisseling beleven we een paradigmawisseling, zoals die zich al enige tijd manifesteert. De laatste keer dat we een oud voor een nieuw wereldbeeld hebben ingeleverd, was zo’n 150 jaar geleden. Tussen 1860 en 1920 heeft Nederland de oude politieke en sociale systemen ontmanteld en vernieuwd om zich aan te passen aan een veranderende wereld. De modernisering van economie, politiek, onderwijs en zorg toen leidde tot een verticaal, top-down gestructureerde maatschappij die tot voor kort prima functioneerde. Pas aan het eind van de vorige eeuw begon het systeem te haperen. De voortdurende storingen hebben aanleiding gegeven tot een beweging naar een meer horizontaal, decentraal en bottom-up georganiseerde samenleving. Terwijl de oude verticale instituties - zoals vakbonden, politieke partijen, omroepen en natuur en milieuorganisaties - op hun laatste benen lopen, winnen de nieuwe horizontale verbanden - gemeenschappen, coöperaties, sociale en fysieke netwerken - voortdurend aan belang.

De fase waarin we nu verkeren, is nog het beste te beschouwen als een interregnum; een situatie tussen oud en nieuw die enerzijds wordt gekenmerkt door verlies aan controle, chaos en ongrijpbaarheid en anderzijds door een creatieve en vernieuwende dynamiek van onderop.

Drievoudige kanteling van zorgstelsel vereist

Een van de domeinen die hard aan vernieuwing toe is, is het zorgstelsel. Vele duizenden onbekende zorgsoldaten zijn al bezig met renovatiewerkzaamheden en bouwen van onderop aan zorg 3.0. Een zorgstelsel dat mensgericht is, een beroep doet op de eigen kracht en de eigen omgeving en samenredzaamheid als uitgangspunt heeft. Een stelsel dat menselijke waarden als aandacht, tijd, vertrouwen, ruimte, diversiteit en kwaliteit voorop stelt.

Om het beoogde nieuwe stelsel ten volle te realiseren, is een drievoudige kanteling nodig van het bestaande systeem: van verticaal naar horizontaal, van centraal naar decentraal en van top-down- naar bottom-up. Alleen door die kanteling in triplo kan een aantal volhardende problemen uit de weg worden geruimd. Het eerste probleem is het stelsel zelf. Ofwel, zijn structuren, zijn te ver doorgevoerde specialisatie, bureaucratisering, technologische gerichtheid en hiërarchie. Het tweede probleem is de cultuur die het stelsel in het leven heeft geroepen: een cultuur gekenmerkt door autonomie, autoriteit, rationaliteit, dominantie van artsen en gezagsgetrouwheid. Het derde probleem dat dringend om een oplossing vraagt, is de typische werkwijze binnen het stelsel: aanbodgericht, klacht georiënteerd en ‘Kurieren am Symptom’.

Onder de relatief eenvoudig te identificeren structuur, cultuur en werkwijze bepaalt een ander, dieper liggend mechanisme de werking van het bestaande zorgstelsel. Een mechanisme dat omschreven kan worden als de wisselwerking tussen enerzijds een systeem dat beklemt, controleert, beheerst, efficiënt en doelmatig werkt en de neiging heeft om alles in regels vast te legen, en anderzijds een mens die dociel is, cliënt wordt genoemd, en van de beperkte ruimte die hij heeft weinig tot geen gebruik maakt.

Op een nog dieper niveau kom je op verbroken verbindingen. Waarden zoals vertrouwen, intimiteit, passie, aandacht en bezieling delven voortdurend het onderspit tegen kostenbesparing, doelmatigheid en efficiency waardoor de relatie tussen zorgverlener en zorgvrager is verworden tot die tussen leverancier en cliënt. Eigenlijk zijn het zorgsysteem en de mens van elkaar vervreemd. En deze verbroken verbinding moet worden hersteld in zorg 3.0.

Veelbelovend initiatief, maar geen blauwdruk

Om op al de genoemde niveaus verbetering te kunnen brengen, moet het bestaande zorgstelsel worden afgebroken en een nieuw systeem worden opgebouwd. Er is al een begin met de opbouw van een nieuw stelsel, een structuur die uitgaat van menselijke waarden als verbinden, samenredzaamheid, vertrouwen en menslievendheid. Een geslaagd voorbeeld van een mensgerichte en maatschappelijk ingebedde zorg, waar de behoeften van de zorgvrager en niet die van het systeem centraal staan, is Buurtzorg. Deze door Jos de Blok opgezette vorm van thuiszorg heeft verpleging en verzorging weer terug bij de mensen gebracht en zorgt ervoor dat mensen zelf kunnen blijven beslissen over wat er voor hen nodig is.

Maar net zo min als er maar één weg is naar Rome, zijn er ook verschillende paden die naar een nieuw, mensgericht zorgstelsel leiden. Om er te komen, moeten we, professionals, burgers en overheid, blijven zoeken, leren en experimenteren.

Altijd vangnet nodig voor degenen die het alleen niet redden

De rol van de overheid is ook straks onmisbaar, niet door zorg zelf te organiseren, maar door duidelijke kaders en spelregels op te stellen; samenhang aan te brengen, mentale, juridische, organisatorische en financiële barrières te slechten en het burgers en organisaties mogelijk te maken om zelf dingen te organiseren. Dus niet zelf blijven organiseren, maar zorgen dat anderen het kunnen organiseren. De bestaande zorginstellingen op hun beurt moeten veel meer gaan samenwerken met nichepartners; friskijkers, dwarsdenkers en kantelaars binnen hun organisatie ruimte bieden; radicaal vernieuwende experimenten starten en vooral een lange termijnperspectief ontwikkelen.

En ten slotte moeten de burgers zelf ook actie ondernemen. Dat gebeurt overigens al, zo zijn er al zo’n 60 lokale zorgcoöperaties in Nederland en dat aantal groeit als kool. Burgers gaan zich in toenemende mate organiseren in gemeenschappen, zowel fysiek als virtueel, en bouwen zo een nieuwe macht op. Uiteindelijk zal de bestaande macht in het tanende zorgsysteem, vooral dat van de zorgverzekeraars, worden gebroken door al die initiatieven van onderop. Want een echte transitie betekent een machtswisseling, waarbij de mensen zelf weer de macht in handen krijgen in de zorg 3.0. Zodat de mens zelf weer centraal komt te staan. Want zo was het ooit begonnen, 150 jaar geleden.

Jan van Dam is freelance journalist en redacteur van www.socialevraagstukken.nl. Jan Rotmans is hoogleraar transitiemanagement aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en wetenschappelijk directeur van Drift, het wetenschappelijk onderzoeksinstituut naar transities. Dit artikel is mede gebaseerd op de inleiding die Jan Rotmans heeft gehouden op een bijeenkomst van Tranzo, het wetenschappelijk centrum voor zorg en welzijn van Tilburg University, over de verandering van de zorg.