De eenzijdige aandacht voor de vrije wil is niet te wijten aan een obsessie van filosofen. Ook de geïnteresseerde leek vindt ‘vrije wil’ veel spannender dan ‘verantwoordelijkheid’. Dick Swaab en Victor Lamme hebben bijvoorbeeld tijdenlang volle zalen getrokken overal in het land.
Vrije wil en verantwoordelijkheid zijn nauw met elkaar verbonden. Zonder vrije wil, zo wordt vaak gedacht, kan er geen sprake zijn van verantwoordelijkheid. Ik wil niet zeggen dat deze gedachte onzinnig is. Maar we moeten het onderwerp verantwoordelijkheid niet volledig laten gijzelen door vragen over de vrije wil.
De politiek pleit voor een participatiemaatschappij waarin mensen hun verantwoordelijkheid nemen. Die discussie kunnen we plat slaan door te stellen dat mensen dat niet kunnen omdat ze geen vrije wil hebben. Veel zinniger is het om na te denken in welke mate mensen in staat zijn verantwoordelijke keuzes te maken. Daar is een diepgravende filosofische analyse voor nodig die niet in de wielen wordt gereden door het hobbyhorse van de vrije wil.
Moreel begrip is voldoende basis voor verantwoordelijkheid
De Britse filosoof Peter Strawson vroeg zich een halve eeuw geleden af wat de consequenties zouden zijn van het niet bestaan van de vrije wil. Stel je voor: alles wat je doet wordt volledig bepaald door je opvoeding en je omgeving. En die zijn op hun beurt te verklaren in termen van psychologische en sociale processen, wellicht in combinatie met allerlei fysische en biologische wetten. Als dit ontdekt zou worden – filosofen denken al een paar millennia na over deze mogelijkheid – zou dit dan betekenen dat niemand meer verantwoordelijk gehouden zou worden voor wat hij of zij doet? Strawson gelooft van niet.
Dat Strawson een punt heeft, valt te illustreren aan de hand van hoe we met de verantwoordelijkheid van kinderen omgaan. Kinderen houden we nog niet volledig verantwoordelijk voor wat ze doen. Volwassenen (meestal) wel. Dit alledaagse onderscheid heeft niets te maken met de vraag of alles wat we doen door externe krachten wordt bepaald, maar is terug te voeren op het feit dat kinderen slechts in beperkte mate in staat zijn om de consequenties van hun handelen te overzien en om afwegingen te maken op basis van moreel begrip van de voor- en nadelen van hun keuzes. Volwassenen hebben dat begrip (vaak) wel. Als die iets verkeerds doen, dan verwijten we het hen daarom ook.
Kennelijk biedt het vermogen tot moreel begrip voldoende basis voor het toeschrijven van verantwoordelijkheid. Dat doet het zelfs als we geen absolute vrije wil zouden hebben.
De doorgeslagen retorica van de verantwoordelijkheid
Dit wil niet zeggen dat we de individuele verantwoordelijkheid van volwassenen moeten verabsoluteren. Volgens mij is dit precies wat er in de politieke discussie over de participatiemaatschappij gebeurt. Het is een slimme retorische truc om deze term te gebruiken. Wie is er nu tegen participatie? En iedereen moet toch zijn of haar verantwoordelijkheid nemen? De keerzijde van zoveel aandacht voor individuele verantwoordelijkheid is echter dat we mensen die geen verantwoordelijke keuze hebben gemaakt laten barsten. Heb je een operatie nodig die voor jou onbetaalbaar is, dan is dat jouw probleem: dan had je maar een uitgebreidere polis moeten kiezen.
Ik wil niet zeggen dat dergelijke redeneringen altijd de plank misslaan. Waar ik wel voor pleit is dat politici rekening houden met de voorspelbare nadelige gevolgen van een grote nadruk op eigen verantwoordelijkheid. Het zijn toch vaak de rijkere en/of slimmere mensen die er weinig last van hebben. Denk ook aan het leenstelsel voor studenten. Waarom, zo luidt de achterliggende gedachte, zouden mensen die niet studeren moeten betalen voor de opleiding van iemand die ze niet eens kennen – voor wie ze dus geen verantwoordelijkheid dragen?
Op dit punt is de retorica van de verantwoordelijkheid doorgeslagen. We moeten ook aandacht hebben voor rechtvaardigheid in onze samenleving. Daarom is het belangrijk niet alleen in termen van verantwoordelijkheid na te denken, maar ook de voorspelbare nadelige gevolgen van beleidsmaatregelen voor bepaalde bevolkingsgroepen mee te nemen. Laten we onze maatschappij zo inrichten dat de gevolgen daarvan voor iedereen acceptabel zijn. De participatiemaatschappij heeft de vrije wil niet nodig. Maar de nadruk op eigen verantwoordelijkheid mag niet ten koste gaan van rechtvaardigheid.
Frank Hindriks is adjuncthoogleraar ethiek en sociale en politieke filosofie aan de Faculteit der Wijsbegeerte van de RUG. Daarnaast is de auteur verbonden aan Sustainable Society.