Twee jaar geleden demonstreerden de studenten van Fedchenko op het Majdan-plein vanwege hetzelfde associatieverdrag als nu voorligt in een referendum in Nederland. De voormalige president, Viktor Janoekovitsj, had geweigerd de overeenkomst met Europa te ondertekenen; hij zwichtte voor druk uit Moskou. De opstand mondde na drie maanden uit in een schietpartij, waarbij meer dan honderd demonstranten werden vermoord.
De nieuwe president, Petro Porosjenko, ondertekende het verdrag alsnog, maar op verzoek van Rusland werd de inwerkingtreding uitgesteld tot 1 januari 2016. In de tussentijd ratificeerden het Europees Parlement en alle 28 lidstaten van de EU de overeenkomst, ook Nederland. Maar na een succesvolle handtekeningenactie van de website GeenStijl en het Burgercomité EU werd het referendum een feit. De regering-Rutte moet na een eventueel ‘nee’ de ratificatie opnieuw overwegen. En dus staat het verdrag op de tocht.
Inmiddels is – ondanks alles – het verdrag in werking. Oekraïense producenten kunnen makkelijker en goedkoper de grens over naar Europa, en Europese ondernemers hebben vrij baan in Oekraïne. Anderhalf jaar lang overlegden Russische, Oekraïense en Europese experts over hoe de nadelen voor Rusland beperkt moesten worden, maar zonder resultaat.
Ook Oost-Oekraïne heeft de blik op het Westen
De Oekraïense toenadering tot de EU pakt voorlopig slecht uit voor het oosten van het land. Rusland gooide de grens dicht voor Oekraïense zuivel en fruit, en daarvan zijn vooral Oost-Oekraïense bedrijven de dupe. En het ging al niet zo lekker in die regio. In Kharkiv, een stad met anderhalf miljoen inwoners op krap dertig kilometer van de Russische grens, verloren de reusachtige machine-, tank- en turbinefabrieken de helft van de klandizie. De Russen weigeren nog langer zaken te doen. Doordat de aankoop van Oekraïense producten van hogerhand is verboden, zijn duizenden Oekraïners hun baan kwijtgeraakt.
Sinds het conflict richten Oost-Oekraïense fabrieksdirecteuren noodgedwongen de blik westwaarts. Ondernemers moeten de omslag maken naar Europa. En dat is niet gemakkelijk, zegt de Kharkivse econoom Taras Danko, die bedrijven adviseert. ‘Veel ondernemers weten niet waar te beginnen. Ze stellen me de meest basale vragen. Hoe vinden ze een zakenpartner in de EU?’
Dat de EU ver weg voelt in Kharkiv, was al zichtbaar tijdens de Majdan-revolutie, ‘de tijd dat we voor het eerst gingen nadenken over Europa’, aldus Danko. Het kleine groepje dat op het centrale plein van de stad in de ijzige kou demonstreerde, werd belaagd door de politie en pro-Russische demonstranten – die steevast in de meerderheid waren.
Contact met de EU is van wezenlijk belang
Nu het verdrag in werking is, kunnen de inwoners van Kharkiv niet meer om Europa heen. De concurrentie in het bedrijfsleven zal toenemen, verwacht Danko. ‘Nu de grens met de EU open is, zal Kharkiv de handel moeten diversifiëren’, zegt hij. Van een eenzijdig op Rusland gerichte markt moet Kharkiv nu producten maken die aan Europese kwaliteitseisen voldoen. ‘Voor Oost-Oekraïne is dat van levensbelang. Kijk maar naar onze noorderbuur, Wit-Rusland. Dat land is volledig op Rusland gericht. En dus loopt hun economie in de soep, want de Russen kunnen zich hun producten niet meer permitteren.’
Aan potentie ontbreekt het niet in Oost-Oekraïne, zegt de econoom. Er is een grote medische faculteit in Kharkiv, al befaamd in de Sovjettijd. Daarnaast zijn er twee technische universiteiten, waar jonge Oekraïners niet alleen worden opgeleid tot machinebouwers maar ook tot programmeurs voor de groeiende IT-sector. ‘Kharkiv is altijd een hoogwaardige kenniseconomie geweest. Ooit werd hier voor het eerst de atoom gesplitst. Met name in de biotechnologie liggen kansen voor samenwerking, bijvoorbeeld met Nederland.’
Het probleem in Kharkiv: het ontbreekt aan kennis over de Europese markt. Momenteel adviseert Danko een grote Kharkivse tractorfabriek die naar Duitsland wil exporteren – vanwege het deels gezamenlijke verleden met het oosten van dat land, zijn er oude banden.
Om talentvolle ondernemers uit Oekraïne te steunen, is contact met de EU van wezenlijk belang, zegt econoom Taras Danko. En daartoe is het associatieverdrag op zich niet voldoende. In de stad wordt nagedacht over de oprichting van allerlei samenwerkingsverbanden met Europese ondernemers. Hoe dan ook, de wil is er.
‘Referendum is een dolkstoot in de rug’
Uit alle sociologische onderzoeken blijkt dat Oost-Oekraïne mentaal de hoop op Europa heeft gevestigd. Zo’n 60 procent van de Oekraïners verkiest de EU boven de Russische Douane-Unie met Kazachstan, Wit-Rusland en Armenië – waar slechts 15 procent heil in ziet. Over de verhouding met Rusland zijn de cijfers dramatisch. Terwijl voor de oorlog 90 procent van de Oekraïners een positief beeld had van Rusland, is dat nu nog maar 30 procent. Ruim 70 procent ziet de Russische staat als ‘agressor’. Sinds de crisis met de grote oostenbuur is er geen alternatief voor de EU.
Voor Taras Danko komt het Nederlandse referendum over het associatieverdrag dan ook als een onaangename verrassing. ‘Euroscepsis is een nieuwe uitdaging voor ons’, zegt de econoom. ‘We proberen Oekraïne op te bouwen terwijl de fundamenten van Europa op de proef worden gesteld. We moeten daar een antwoord op zoeken.’
Voor veel Oekraïners voelt het referendum als een dolkstoot in de rug, blijkt uit de discussies in de binnenlandse media. ‘Na de aanslag op vlucht MH17, waarbij tweehonderd Nederlanders omkwamen, zouden we toch meer steun moeten krijgen?’ vraagt een presentator zijn studiogast Kataryna Zarembo, een expert internationale betrekkingen. ‘Je zou in elk geval verwachten dat er meer kennis is over wat hier aan de hand is.’ ‘Inderdaad’, antwoordt Zarembo, ‘maar het negatieve beeld – van brokstukken en dode mensen – blijft aan Oekraïne kleven.’
Veel Oekraïners leggen een rechtstreekse relatie tussen het referendum en het conflict met Rusland. De Kievse politiek analist Mykola Riabtsjoek waarschuwt dat Nederland niet naïef moet zijn. ‘Het referendum beschouw ik als onderdeel van de hybride oorlog van Rusland tegen Oekraïne’, schrijft hij vanuit Washington, waar hij een halfjaar doceert. ‘De Russen werken fanatiek in Europa, door verschillende extreemrechtse en extreemlinkse splintergroeperingen te steunen.’
Hulp bij hervormingen
Een link tussen het Kremlin en de nee-campagne in Nederland is niet aangetoond, maar de relatie met het extreemrechtse Front National wel. Ook doelt Riabtsjoek op recente voorbeelden van Russische beïnvloeding van de Europese vluchtelingendiscussie. ‘Moskou heeft een grootse traditie in het manipuleren van westerse intellectuelen’, vervolgt Riabtsjoek. ‘Lenin noemde hen “nuttige idioten”. Poetin weet uitstekend hoe op hen te gokken. En het Westen is absoluut onvoorbereid op deze manier van oorlogsvoering.’
Oekraïners zijn zich er inmiddels van bewust dat er verwoed campagne wordt gevoerd in Nederland. ‘Uit onderzoek blijkt dat Nederlanders niet weten waarom het associatieverdrag voor Oekraïne belangrijk is’, zegt buitenlandexpert Kataryna Zarembo. ‘Ze denken dat het ons erom gaat geld te krijgen van Europa. Terwijl Oekraïne vooral hulp bij hervormingen verwacht.’
Michiel Driebergen werkt voor Radio 1 en is Oekraïne-correspondent voor Trouw en Vrij Nederland. Dit artikel is een ingekorte versie van wat vorige verscheen in het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken.
Afbeeldingsbron: Ivan Bandura (Flickr Creative Commons)