Heeft u ooit van het Sykes-Picot verdrag gehoord? Zo niet, zal het voor u erg moeilijk zijn ooit een Syrische vluchteling te begrijpen, net zo min als uw eigen positie als westerling. Maar daarover straks meer.
Eerst even over het pijnlijk sympathieke boek ‘Ontmoetingen met Syriërs’ dat journaliste Esseline van de Sande onlangs met negen kompanen uitbracht. In het boek komen enkele van de tienduizenden Syriërs aan het woord die in ons land verblijven: zoals een architect die hier op uitnodiging is, een rechter die sinds anderhalf jaar in Amersfoort woont, een feministische sociologe die hier al meer dan 10 jaar is, een schrijfster die nog langer al in Nederland woont en onlangs haar debuut schreef in de Nederlandse taal. Stuk voor stuk mensen die niet alleen gruwelijke verhalen meenemen uit een verscheurd land, maar ook hartverwarmende herinneringen aan de gastvrijheid, de speelsheid, de rijke culturele verscheidenheid, de poëzie en de muziek. In het boek worden de interviews met Syriërs afgewisseld met korte hoofdstukken waarin zulke mooie aspecten van het leven in Syrië aan de orde komen. En zoals dat met schrijverscollectieven gaat: het ene hoofdstuk leest wat vlotter dan het andere. Maar door de bank genomen is ‘Ontmoetingen met Syriërs’ een lekker leesbaar en sympathiek boek.
Maar ook pijnlijk. Dat komt door vier oorzaken.
Ten eerste de keuze van de ontmoete Syriërs. Dat zijn namelijk allemaal hooggeschoolde mensen die nóg sympathieker overkomen door hun hartverscheurende persoonlijke verhalen. Dat het onderwijsniveau in Syrië voor de oorlog hoger was dan in andere Arabische landen is een cliché geworden. Het maakt Syriërs tot troetelvluchtelingen. Hoogopgeleid lijkt dan vooral te betekenen: meer op ons lijkend. Wat betekent dat voor vluchtelingen uit andere landen? En voor laagopgeleide Syrische vluchtelingen?
Ten tweede door een neiging tot culturalisme in het boek. Syriërs zijn dol op lekker eten en op muziek en ze houden van poëzie. Als je koffie van ze krijgt, moet je die helemaal opdrinken, anders vatten ze het op als een belediging. Er gaat voor Syriërs niets boven muziek van Arabische bodem en moeders worden op handen gedragen. Hoewel ze ook best verschillen zien, maken de auteurs van ‘de Syriërs’ toch een eenheid, vergelijkbaar met Nederlanders bij wie je volgens het klassieke voorbeeld maar één koekje bij de koffie mag. ‘Het is niet altijd eenvoudig communiceren met mensen die een andere culturele achtergrond hebben,’ zo opent Van de Sande haar slothoofdstuk (p 143). Probleem is dat mensen in een globaliserende wereld altijd heel veel culturele achtergronden hebben, ook Syriërs en ook Nederlanders.
In diezelfde openingszin schuilt een derde oorzaak van pijnlijkheid: het lijkt te gaan om communicatie met, niet om communicatie tussen mensen. De portretten van Syriërs in het boek zijn de helft van ontmoetingen, alleen de ene kant en dus niet de interactie met de ontmoeter. Uiteraard schrijven de interviewers wel af en toe iets over hun gewaarwordingen tijdens het gesprek, maar zou het niet mooi zijn als elke geïnterviewde Syriër was gekoppeld aan een hier geboren wereldburger met een net zo bonte set culturele achtergronden?
De vierde oorzaak draagt echter het meest bij aan de pijnlijkheid: dat waarschijnlijk maar heel weinig mensen in ons deel van de wereld nog weten van het Sykes-Picot verdrag. Ik moest het zelf ook opzoeken. Het is het verdrag waarmee de Engelsen en de Fransen in 1916 met instemming van de Russen en de Italianen het instortende Ottomaanse rijk in het Midden-Oosten onderling verdeelden. Misschien wel het ergste wanproduct daarvan was het land Syrië.
Terecht vraagt journalist Carl Stellweg zich in zijn mooie hoofdstuk over de 20ste- eeuwse Syrische geschiedenis af of het land ooit wel werkelijk heeft bestaan. En hij gaat nog verder: Syrië is waarschijnlijk niet meer te redden en zal uiteenvallen, ‘tussen de uitgebrande, met bloed besmeurde brokstukken van Sykes-Picot.’ Kortom: Europa heeft nog maar een eeuw geleden een spookland gecreëerd en nu het er echt spookt moeten we de vluchtende slachtoffers van die creatie eerst sympathiek maken voor we ze opvangen. Het boek van de wereldgeschiedenis heeft mooiere pagina’s.
Esseline van de Sande e.a., ‘Ontmoetingen met Syriërs’ is uitgegeven bij Uitgeverij Informatie Verre Reizen in Nijmegen met ISBN 978-94-6016-068-4