Rechtspraak niet alleen aan rechters overlaten

De zaak tegen Geert Wilders en de Chipshol-affaire zijn een belangrijke stresstest voor de Nederlandse rechtspraak. Dat de rechtspraak goed functioneert als niemand het gezag van de rechter in twijfel trekt, is één. Maar nu moet zij laten zien dat ze ook naar behoren functioneert als er storm uitbreekt.   

Dat Geert Wilders zijn advocaat de rechtbank tot driemaal toe heeft laten wraken, en dat in de Chipshol-affaire een rechter beschuldigd is van meineed, zijn geen incidenten. Veel rechters zeggen: er gaan honderdduizend zaken goed, toevallig lopen er nu een paar verkeerd. Daar ben ik het niet mee eens. Recent Utrechts onderzoek heeft bijvoorbeeld aangetoond dat tussen 2005 en 2009 het aantal wrakingen met ruim tachtig procent is toegenomen. De zaak-Wilders, de Chipshol-affaire en ook de groeiende kritiek op het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg illustreren bovendien een veel bredere trend dat burgers het oordeel van gezagsdragers niet langer als vanzelfsprekend accepteren. De Utrechtse hoogleraar Publiek Management Mirko Noordegraaf wees er eerder op deze site al op dat de rechtspraak onvoldoende in staat is om  de aansluiting tussen zichzelf en haar omgeving te organiseren. Hetzelfde probleem speelt in de medische wereld en de politiek. Daar worden geleidelijk en met wisselend succes maatregelen genomen om het vertrouwen van de burger te herwinnen.

Rechterlijke macht is aan hervorming toe
De rechtspraak is georganiseerd zoals dat vijfentwintig à dertig jaar geleden vanzelfsprekend werd geacht. Rechters moesten gesloten, afstandelijk en formeel zijn . Maar de tijden zijn veranderd. En dezelfde kenmerken van toen worden nu gezien als zwakte. Nu dienen rechters de burger te overtuigen van hun doen en laten en moeten zij met de eisen van deze tijd meebewegen. Het afnemend gezag van de rechterlijke macht valt niet met één of twee simpele ingrepen te verhelpen. Morgen juryrechtspraak invoeren is echt geen oplossing. Er moeten andere manieren gevonden worden om de burger te laten zien dat hij door de rechters serieus genomen wordt. Er moet een breed maatschappelijk debat komen over de manier waarop de rechterlijke macht kan worden hervormd. Burgers, politici, wetenschappers en rechters moeten aan dit debat mee kunnen doen. Rechtspraak is te belangrijk om alleen aan rechters over te laten.

Praktische aanbevelingen
De rechterlijke macht zou alvast kunnen nadenken over de volgende praktische aanbevelingen. Maak als rechtbank duidelijk welke rechter waarom op welke zaak wordt gezet. Dan krijg je daar achteraf geen gedoe over, zoals nu in de zaak tegen Geert Wilders. Een eenvoudige maatregel, die men morgen al kan invoeren. Daarnaast pleit ik voor een moderne klachtenprocedure. De burger kan nu tegen elke politieman en ambtenaar een klacht indienen bij de Nationale ombudsman als hij meent onjuist te zijn behandeld, maar dat geldt niet voor leden van de Hoge Raad. Hiervoor kan de burger alleen terecht bij de Hoge Raad zelf. Dit is voor veel burgers volstrekt onbegrijpelijk. Er moet daarom ook een externe en laagdrempelige klachtenprocedure komen voor leden van de Hoge Raad.

De rechterlijke macht moet laten zien dat ze kritiek serieus neemt. Als er iets fout gaat, zoals in de Chipsholzaak, wordt er iemand op non-actief gesteld of met vervroegd pensioen gestuurd en hoor je er weinig meer over. Dat moet anders. Laat zien wat voor maatregelen je neemt, om te zorgen dat het probleem zich niet herhaalt. Toon bijvoorbeeld dat je je benoemingenbeleid hebt aangepast of dat rechters voortaan anders worden opgeleid. Want alleen zo kun je burgers overtuigen dat je hun vertrouwen écht verdient.

 Prof.dr. Marc Hertogh is hoogleraar Rechtssociologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Dit artikel is een bewerking van een opinie die eerder is gepubliceerd op de website van de RuG.