Ruimte voor het Sinterklaasfeest

Een jaar geleden deed Renate Schepen een poging om voor- en tegenstanders van Zwarte Piet met elkaar in dialoog te laten gaan. Het is een mislukte poging gebleken, constateert zij nu. Wat valt daaruit te leren? Hoe kan 5 december toch nog een gezamenlijk feest worden?

Ephimenco is in Trouw een Zwarte Piet-journaal gestart, waarin alle nijpende situaties rondom dit feest de revue passeren. [1] De feestelijke opening van het Mandela-park in Amsterdam Zuidoost werd verstoord doordat fractievoorzitter Iwan Leeuwin van GroenLinks in de van papieren propjes gemaakte Mandela de figuur van Zwarte Piet ontdekte. Het zijn illustraties van hoe hoog de emoties rondom dit feest zijn opgelopen en hoe dit onze beeldvorming bepaalt. Het gezellige feest met de mythe er om heen en de verhalen die daarbij verzonnen werden is verzand is in een welles-nietes rondom Zwarte Piet.

Voordat dit bij de VN werd aangekaart, was een groot deel van de Nederlandse bevolking zich niet bewust dat dit karakter door een aanzienlijk, met name gekleurd, deel van de bevolking als kwetsend werd ervaren. Daar ligt het eerste pijnpunt. Iets wat men altijd vanuit goede intenties heeft gedaan, krijgt plots een andere lading. Al die feestjes die je zelf als klein kind als zo plezierig hebt ervaren, bezitten plotseling een element dat als ‘fout’ bestempeld wordt. Het gaat daarbij niet alleen om het feest voor de kinderen nu, maar ook om een dierbare herinnering, die nu op een andere manier geplaatst moet worden. Het tweede pijnpunt ligt in het feit dat het Sinterklaasfeest onderdeel uitmaakt van de Nederlandse traditie, een collectief gebeuren, waarmee een groot deel van de bevolking zich verbonden voelt, net als met een Koningsdag of als Oranje speelt. Aan deze collectieve tradities is behoefte, juist nu steeds meer zekerheden in de maatschappij lijken te verdwijnen.

Oproep tot begrip voor de pijnpunten werkt averechts

Het gaat niet zo zeer om de figuur van Zwarte Piet, het gaat om de angst dat een traditie wordt afgenomen, of zodanig verandert dat mensen zich er niet meer mee kunnen identificeren. Individuele en collectieve aspecten van onze identiteit worden aangetast. Tegelijkertijd wordt er door de associatie met slavernij en ons koloniale verleden een minder aansprekend aspect van ons collectief verleden belicht. De pijnpunten van de tegenstanders heb ik in mijn artikel van vorig jaar uitgebreid behandeld, toen ik opriep voor begrip daarvoor. Dat werkte averechts. Waarom dan nu een nieuwe poging? We zijn een jaar verder. Er is voldoende aandacht aan elkaars standpunten besteed en bij sommigen is er een wil om hierover na te denken. Toch lijkt het vasthouden aan het eigen standpunt de overhand te hebben.

Nu is het tijd voor de volgende stap en verbazingwekkend genoeg heeft deze juist niks met Zwarte Piet te maken. Wat als Zwarte Piet nu met dwang verdwijnt? De voorstanders zullen bij toekomstige Sinterklaasfeesten altijd aan dit pijnlijke moment herinnerd worden. En terwijl er zo veel meer aspecten aan dit feest zitten, zal het karakter van Zwarte Piet steeds meer mythische proporties aannemen. Het Sinterklaasfeest lijkt bijna alleen nog maar om Zwarte Piet te draaien. De marketingafdelingen zijn hier slim op ingesprongen. Gouda dat zich als stad positioneert met Stroopwafel Pieten, de grote retailketens die door het wel of niet opnemen van Zwarte Piet klanten aan zich weten te binden en in ieder geval weer nieuwswaarde voor zichzelf creëren.

Het Sinterklaasfeest bestaat uit veel meer dan Zwarte Piet

De Indiase filosoof Amartya Sen beschrijft in ‘Identity and Violence’, dat na de aanslagen op de Twin Towers verscheen, het gevaar van het alleen nog aanspreken van de Islamitische bevolking op hun Islamitische identiteit. Het focussen op de religieuze identiteit van mensen, of met name gesprekken aan willen gaan met religieuze leiders, geeft de religieuze instituties meer macht. Het erkennen van verschillende identiteiten en van een wereld die verder gaat dan religieuze voorkeuren, zou volgens hem een verschil kunnen maken voor hoe we samen leven. Kunnen we op een soortgelijke manier het debat wegtrekken van de felle voor- en tegenstanders die elkaar alleen nog maar op Zwarte Piet aanspreken?

Welke andere aspecten van deze traditie kunnen we belichten, die er van oudsher altijd al in aanwezig waren en waar ook mooie herinneringen aan gerelateerd zijn? Waar bestond dit feest nog meer uit? Het lootjes trekken, de verrassing van het niet weten wie voor jou een surprise zou maken, of welke eigenaardigheden in het Sinterklaasgedicht naar boven zouden komen? De kleine cadeautjes in de schoen en de spanning om op te willen blijven om Sinterklaas te zien, wat nooit lukte. Het feest bestond uit elementen van spanning, verrast worden of de ander te verrassen, samenzijn met familie en de volgende dag op school die spannende avond met andere kinderen door te kunnen nemen.

Als ik er op terugkijk, speelde Zwarte Piet een marginale rol in dit hele gebeuren. Het was meer een vanzelfsprekendheid, maar geen noodzakelijkheid. Door ons zo te focussen op deze figuur, gaan we dat element van het Sinterklaasfeest uitvergroten en alles met Zwarte Piet verbinden. Mensen gaan elkaar in voor- en tegenstanders indelen. Wat als sommige mensen het nog niet zo zeker weten? Kunnen we ruimte scheppen zonder door te gaan met dwingen? Ik heb ook mijn overtuigingen en ben geen fan van Zwarte Piet. Zou het mij lukken om deze mening op te schorten en bij te dragen aan een neutrale ruimte?

Het belang van elkaar blijven ontmoeten

De Ghanese filosoof Kwame Appiah gaat uit van het feit dat de praktijk uiteindelijk bepaalt hoe wij goed samen kunnen leven. Hij benadrukt hoe moeilijk het is om iemand zijn principes te laten veranderen. We kunnen niet alleen met een logische redenering verklaren waarom we een bepaald gebruik aanhangen of juist afkeuren. Het heeft ook met gewenning aan elkaar en andere gewoontes te maken en juist daarom is het belangrijk dat we elkaar blijven ontmoeten en het gesprek aan blijven gaan.

Zou het Sinterklaasfeest ook een uitnodigende verbindende houding op kunnen leveren? Als kind was het voor mij een familiefeest, toen ik ging studeren, vierde ik het met medestudenten. Daarna kwam Sinterklaas langs op kantoor en hadden we er lol om met collega’s. Nu als buurtbewoner van een multiculturele wijk zou ik het met mijn buren kunnen vieren. Lootjes trekken en gedichten maken, juist alle andere mooie en verbindende aspecten van dit feest belichten. Zo ontstaat er ruimte waarin Zwarte Piet geruisloos uit beeld kan verdwijnen en de traditie van Sinterklaas, waaraan zo veel behoefte blijkt en die al zo veel transformatie heeft doorstaan, weer de ruimte krijgt.

Renate Schepen is filosoof en werkt als trainer op de Vrijwilligersacademie in Amsterdam en ze faciliteert dialogen. Samen met Heinz Kimmerle, emeritus hoogleraar wijsbegeerte aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, publiceerde zij ‘Filosofie van het Verstaan’, over verstaansprocessen binnen samenlevingen met grote culturele diversiteit.

 

Noten:

1. Ephimenco, ZP-journaal, Trouw, 8 november 2014