Minister Dijsselbloem gaat met de banken kijken of mensen van wie het huis ‘onder water’ staat verlichting kunnen krijgen, berichtte Trouw op 25 september. Dat is hard nodig want het zijn liefst 1,4 miljoen huishoudens van wie de hypotheekschuld groter is dan de waarde van hun huis. Nu al lukt het 100.000 mensen niet meer om de hypotheek te betalen.
Het zijn typerende gegevens voor de wurgende schuldproblematiek. In een nog penibeler situatie bevinden zich de mensen die zich tot de schuldhulpverlening moeten wenden; hun aantal verdubbelde sinds de crisis tot 89.000. En dan hebben we het nog niet eens over de staatsschuld van 1,2 miljoen euro, wat neerkomt op 26.000 euro per persoon. De crisis lijkt dan over zijn diepste dal heen, schulden hangen als een steeds zwaarder wordende molensteen om onze nek.
Schulden: budgetteren en bezuinigen
Over de oplossing van schulden is sinds jaar en dag weinig discussie: dat is een kwestie van budgetteren en bezuinigen. Financiële problemen worden gezien als eigen schuld en de eigen verantwoordelijkheid van mensen staat voorop. De aanpak is financieel-juridisch: schuldhulpverleners hanteren standaardprotocollen om stabiliteit te creëren, incassobedrijven innen schulden op basis van gestandaardiseerde rechtmatigheid. Voor wie helemaal vastloopt is er eventueel en na veel pijn en moeite de Wsnp, de Wet schuldsanering natuurlijke personen. Drie jaar lang op een houtje bijten van een minimaal inkomen en je bent verlost. Althans, dat geldt voor de enkeling die zich met succes door het gehele traject met alle vernederende procedures – bedelen om een tientje voor een cadeautje voor je kind - heenslaat.
De financieel-juridische aanpak van schulden zit op een doodlopend spoor. Van de weinigen die uit de schulden komen, komt een substantieel deel later weer in de problemen. Natuurlijk, het ligt voor de hand dat de protocollen in werking treden, maar net zoals paracetamol verlichtend werkt bij spanningshoofdpijn maar de oorzaken niet wegneemt, zo zal ook schuldsanering en -beheersing de dieper liggende oorzaken niet wegnemen.
De statuslader werd beklommen door geld te lenen
De huidige aanpak miskent de rol van sociale en sociaalpsychologische factoren, die schulden mede bepalen. Antropoloog Erik Bähre wijst op de behoefte van mensen aan maatschappelijke status. De afgelopen decennia konden steeds meer mensen via consumptie aanzien verkrijgen, terwijl statussymbolen als opleiding, leeftijd en beroep juist minder belangrijk werden. Mooie kleding, auto’s en tv’s waren gaandeweg niet meer voorbehouden aan een kleine elite maar kwamen binnen bereik van vrijwel iedereen. De statusladder werd beklommen door steeds meer geld te lenen – totdat de consumptiezeepbel uit elkaar spatte. Schuldhulpverlener Marc Räkers typeert de huidige situatie als volgt: ‘Eerst stimuleren we zo veel mogelijk mensen volstrekt onverantwoord de kredieten in (hypotheken, consumptieve kredieten, roodstanden, vage financiële producten, etc.), en vervolgens richten we een complete schuldhulpindustrie in die de gevolgen hiervan moet dempen.’
Een effectieve aanpak van schulden kan niet om de sociale kant heen. Op korte termijn valt resultaat te boeken als de schuldhulpverlening meer oog krijgt voor het onvermogen van mensen om hun gedrag te veranderen, zoals bij een depressie of verslaving. De schuldendeskundigen Nadja Jungmann en Roeland van Geuns ontwikkelden een ‘screeningsinstrument’ waarmee schuldhelpers de houdingskenmerken van hun cliënten in kaart kunnen brengen. Vertrouwen in eigen kunnen van de schuldenaar biedt namelijk meer houvast voor schuldhulpverleners dan wanneer zoals nu gekeken wordt naar de omvang en rechtmatigheid van iemands schuld.
Faillissement nieuwe stijl dus eigenlijk, zoals in de Verenigde Staten
Ingrijpender is dat we het dogma loslaten dat schulden altijd en overal tot het uiterste moeten worden terugbetaald. Terugbetalen kan in de regel het uitgangspunt blijven. Maar als we erkennen dat schulden niet alleen een financieel probleem zijn maar ook een sociale en zelfs morele kwestie (en vergeving mogelijk is na zelfreflectie), dan komen andere uitwegen in beeld. In ons boek ‘Verlossing van schuld en boete’ pleiten de economen Marcel Canoy en Robin Fransman voor een vorm van kwijtschelding voor mensen met uitzichtloze aflossingsproblemen. Zij zullen veel in het werk moeten stellen om van hun schulden af te komen – zoals het tijdelijk aanwenden van pensioenkapitaal om de hypotheek af te lossen – maar als dat allemaal te weinig zoden aan de dijk zet, dan mogen ze failliet worden verklaard, inclusief kwijtschelding van hun schulden. Faillissement nieuwe stijl dus eigenlijk, zoals in de Verenigde Staten, waar faillissement wordt benaderd als een kans om opnieuw te beginnen. Niet het brevet van onvermogen en de bestraffende blik naar het verleden, zoals in Nederland nu nog het geval is, maar een optimistische kijk naar de toekomst. In ons land kan een natuurlijke persoon wel failliet gaan, maar dat leidt niet tot het kwijtschelden van de schulden. Zodra iemand weer wat verdient, staan de schuldeisers op de stoep waardoor mensen voor altijd een ‘schuldig’ bestaan blijven leiden.
Het plukken van een kale kip biedt net zo min uitkomst uit de groeiende schuldenproblematiek als ondoordachte kwijtschelding. Kwijtschelding is dan ook zeker geen blanco cheque en alleen een optie als deze moreel juister of financieel gunstiger is dan vasthouden aan bestaande procedures. Maar het is wel een serieuze optie wanneer we werkelijk doortastend de schuldenproblematiek willen aanpakken. De starre financieel-juridische houding waarmee schuldenaren nu worden geconfronteerd zal het probleem alleen maar groter maken.
Stijn Verhagen is lector aan de Hogeschool Utrecht, Lilian Linders lector aan de Fontys Hogeschool en Marcel Ham is hoofdredacteur van het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken. Dit artikel is gebaseerd op hun deze maand bij Van Gennep te verschijnen boek ‘Verlossing van schuld en boete, onorthodoxe oplossingen voor onbetaalde rekeningen’.
Op 30 oktober vindt het Nationaal Laboratorium ‘Schuldhulpverlening anders!’ plaats. Doe en denk mee over een beter aanpak van de schuldproblematiek.
Een verkorte versie van dit artikel verscheen vandaag in Trouw.