Benut de kracht van de orkaan om de samenleving te vernieuwen

De huidige crisis is meer dan een economische dip, het is vooral een botsing van waarden. Alleen een radicale vernieuwing van de oude, verkruimelende systemen kan oplossing bieden. En daarvoor moeten we uit het oog van de orkaan stappen.

De Nederlandse samenleving kantelt. Van centraal naar decentraal, van top-down naar bottom-up en van verticaal naar horizontaal. Oude structuren en instituties worden afgebroken en nieuwe komen daarvoor in de plaats. Onze maatschappelijke stelsels hebben hun wortels in de tweede helft van de vorige eeuw en functioneerden tot ver in de jaren ‘80 behoorlijk goed. Daarna werden steeds meer haarscheurtjes zichtbaar en trad toenemende spanning op tussen gebruikers en samenleving enerzijds en de (semi-)publieke stelsels anderzijds. Stelsels als de gezondheidszorg, energievoorziening, bouwsector, maar ook het onderwijs en de sociale zekerheid kunnen niet meer leveren wat gebruikers en samenleving wensen. Het antwoord daarop is steeds hetzelfde: aanpassingen van de bestaande systeemorde, vanuit het streven naar meer efficiency. Wat opvalt, is dat de maatschappelijke stelsels verstard zijn en al heel lang werken met dezelfde regels, spelers en structuren, waarbij de verhoudingen tussen de partijen goeddeels vastliggen.

Radicale vernieuwing vereist

De enige wijze om deze verstarring te doorbreken, is radicale systeemvernieuwing. Nieuwe spelregels, nieuwe spelers en dus een nieuw spel. Dat vraagt om innovatieruimte om radicale ideeën te verwezenlijken en om een langetermijn-visie, teneinde de kantelende samenleving beter te kunnen bedienen.

De energiesector is het meest tastbare en zichtbare voorbeeld van de kantelende samenleving. De energiewereld is van oudsher centraal en van bovenaf georganiseerd, waarbij fossiele energie (kolen, energie en gas) in grote centrales wordt opgewekt en centraal wordt geleverd aan klanten. Technisch en economisch is het nu mogelijk om energie schoon op te wekken op lokale schaal. Dat betekent niets minder dan een aardverschuiving binnen de energiewereld. Een transitie van centraal naar decentraal, van fossiel naar schoon, van product naar dienst, van consument naar prosument en van individu naar gemeenschap. De gebundelde consumentenkracht als verandermacht maakt de grote energiebedrijven behoorlijk nerveus. Bovendien nemen de geopolitieke spanningen rondom energie wereldwijd toe en fluctueren de olie- en gasprijzen zeer sterk en dalen de prijzen van duurzame energie continu. Dit alles zorgt voor onrust, chaos en instabiliteit. De komende jaren zullen de grote energiebedrijven het lastig krijgen op het slagveld van de energietransitie. Niet de grootste energiebedrijven overleven, maar de slimste, namelijk degenen die zich het snelste aanpassen aan de rap veranderende omstandigheden.

De spanning tussen de oude, centraal geleide wereld van bovenaf en de decentrale wereld van onderop zien we ook op andere terreinen, zoals de bouw, voeding, ruimtelijke ontwikkeling, maar ook binnen de zorg, welzijn en sociale zekerheid. Achter deze oplopende spanningen schuilt een waardenstrijd, een strijd tussen de oude en nieuwe waarden. Korte termijn economisch rendement versus lange termijn maatschappelijk rendement; efficiency versus kwaliteit; doelmatigheid versus vertrouwen; uitputting van natuurlijke hulpbronnen versus sluiten van kringlopen.

Crises bieden hoop op duurzame toekomst

De steeds sterker wordende beweging van onderop kan het echter niet alleen en vraagt om een slimme, faciliterende overheid. Een faciliterende overheid is heel wat anders dan een zich terugtrekkende overheid. Een faciliterende overheid is pro-actief, stelt duidelijke en ambitieuze kaders, legt verbindingen tussen partijen die elkaar normaal niet weten te vinden, ruimt barrières en belemmeringen uit de weg en helpt met opzetten en uitvoeren van innovatieve financiële arrangementen. Kortom, een faciliterende overheid geeft richting en biedt ruimte aan markt en samenleving. Onder ruimte verstaan we hier innovatieruimte: juridisch, organisatorisch, financieel en mentaal. Zonder een slimme overheid komt de beweging van onderop nooit tot volle wasdom.

De komende tien jaar wordt een cruciale periode in de omslag naar een ander type samenleving. Krachten en tegenkrachten gaan zich op grote schaal mobiliseren. Maar daarna begint het pas echt. De huidige instabiele kantelperiode is een voorbode voor decennia van crises. Na de financieel-economische crisis beginnen de echte ecologische systeemcrises rondom grondstoffen, energie en klimaat. Deze stapeling van crises is een zegen. Crises vormen de ideale voedingsbodem voor transities. Zij zullen ons laten inzien dat een orkaan door onze samenleving raast, die ons kan vernietigen. Veel mensen ervaren deze storm nog niet, omdat ze in het oog van de orkaan staan en daar is het windstil en vaak onbewolkt. Pas als veel mensen uit het oog van de orkaan stappen, kan de machtswisseling van overheid naar burgers een feit worden. Paradoxaal genoeg vormen de systeemcrises onze hoop op een duurzamere toekomst.

Jan Rotmans is hoogleraar transitiemanagement aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en wetenschappelijk directeur van Drift, het wetenschappelijk onderzoeksinstituut naar transities.  Hij is tevens de auteur van het boek ‘In het oog van de orkaan: Nederland in transitie’. Op deze site verscheen eerder een bespreking van het boek door Nico de Boer.