Om de veel voorkomende eenzaamheid meer bespreekbaar te maken, gaat kunstenaar en ontwerper Dennis Lohuis de straat op met een groep mensen met sandwichborden. Daarop staan met grote letters vragen staan als: ‘Ben jij ook wel eens eenzaam?’ Zo komen de verhalen los: van een gepeste leerling, van jongeren die vluchten in computergames en van mensen die al heel lang geïsoleerd leven. Ook andere ontwerpers en kunstenaars betrokken bij Young Designers/ verkennen samen met mensen al schilderend, beschrijvend, met beelden of via een klein zelfonderzoek het onderwerp eenzaamheid1. Maar wat leveren zulke kunstprojecten tegen eenzaamheid nu op? Wat kan dat meer betekenen dan sociale interventies die veel bekender zijn, zoals maatjesprojecten of groepsactiviteiten?
Potenties van kunstenaars
Van de vele sociale interventies die beogen eenzaamheid te verminderen, blijken de meeste weinig effectief en bereiken ze in beperkte mate hun doelgroep (Machielse en Hortulanus, 2011). In tegenstelling tot de meeste reguliere eenzaamheidsinterventies in de sociale sector gaat het de kunstenaars hierboven er niet zozeer om de contacten van (eenzame) deelnemers uit te breiden, maar willen ze mensen uitnodigen hun eenzaamheid te onderzoeken en deze onder ogen te zien, in plaats van die uit de weg te gaan. Deze benadering breekt met het meteen willen oplossen van eenzaamheid, en dat biedt een scala aan nieuwe benaderingsmogelijkheden.
Wanneer is een interventie effectief? Wanneer de eenzaamheid afneemt? Maar als het uitgangspunt is dat eenzaamheid een onvermijdelijk - al dan niet tijdelijk - onderdeel van het leven is, maakt dat de bestrijding ervan lastig en bovendien nutteloos. Dan ‘helpt’ het misschien juist dat eenzaamheid gewoon mag zijn hoe het is, dat het van ons allemaal is en dat je zelfs de schoonheid ervan kan zien (zie kader).
Eenzaamheid bespreekbaar maken
Als onderzoekers hebben we gezien dat kunstenaars met hun artistieke bagage doorgaans goed in staat zijn hun project aan te passen aan de fysieke omgeving en aan het type deelnemers. Het belang van de improvisatievaardigheden van de kunstenaars voor de werking van de projecten is groot (Boutellier, 2011). Het lukt de kunstenaars eigenlijk altijd om eenzaamheid bespreekbaar te maken. Maar, om mensen te steunen wanneer je hen vervolgens emotioneel raakt valt hen niet mee. De inzet van de kunstenaars is een andere kijk bieden op eenzaamheid, maar zegt één van hen: ‘We zijn geen therapeut’.
Eenzaamheid moet uit de taboesfeer komen, aldus de kunstenaars, daar gaat een heilzame werking vanuit. Zij werken daaraan door eenzaamheid niet als probleem te benaderen, maar als verschijnsel. Onderzoekers en kunstenaars werken met elkaar verder aan het vergroten van de bespreekbaarheid van eenzaamheid door de projecten te verbeteren en de werking te vergroten.
Wilco Kroes (Wilco onderzoekt), Astrid Huygen en Freek de Meere (beiden Verwey-Jonker Instituut).
1 Zie de volgende websites voor meer informatie over de projecten: www.alswoordenbloemenworden.nl, www.situatiesvaneenzaamheid.nl, www.facebook.com/likeloneliness en www.eenzaam.nu.
Meer lezen: De Meere, F., Kroes, W. & Huygen, A. (2012).Wat social design vermag. Verkenning van de mogelijkheden om eenzaamheid tegemoet te treden. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut.
Boutellier, H. (2011). De improvisatiemaatschappij. Over de sociale ordening van een onbegrensde wereld. Den Haag: Boom | Lemma uitgevers.
Foto: Bas Bogers