‘Wij doen precies wat de regering wil,’ zegt Niels. ‘Wij zijn een mooi voorbeeld voor de participatiemaatschappij.’ Niels heeft namelijk zijn schoonmoeder in huis genomen. Zij is nagenoeg blind en sinds een auto-ongeluk vorig jaar slecht ter been. Als de schoonmoeder een ommetje maakt, dan gaat Niels of zijn vrouw mee. Ze doen dat met liefde. Ze vinden het alleen raar dat ze voor dit goede gedrag financieel worden gestraft.
Sinds dit jaar heeft de regering namelijk de kostendelersnorm ingevoerd. Mensen met een uitkering die met meerdere volwassenen leven op één adres krijgen een lagere uitkering. Ze kunnen de kosten immers delen. Voor nieuwe gevallen ging het 1 januari in, voor mensen die al voor 1 januari in één huis woonden, gaat het per 1 juli in. De maatregel is bedoeld om het verschil tussen een uitkering en werken groter te maken. Het is een financiële prikkel om aan de slag te gaan. De schoonmoeder van Niels is echter 67 en hoeft dus niet te werken.
Als de schoonmoeder van Niels haar hele leven in Nederland had gewoond had zij nu geen last gehad van de kostendelersnorm. Op aandringen van de Tweede Kamer heeft staatssecretaris Jetta Klijnsma de kostendelersnorm voor de AOW namelijk een jaar uitgesteld (invoering 1 juli 2016). De Kamer was bang dat de kostendelerskorting zou gaan werken als een mantelzorgboete. Een ouder die in een verzorgingstehuis gaat wonen, krijgt gewoon een uitkering, wie bij zijn kinderen intrekt raakt een deel van de uitkering kwijt. De regering neemt een jaar de tijd of de maatregel niet belemmerend werkt voor de participatiesamenleving waar haar collega Martin van Rijn zo naar streeft.
Onder migrantengroepen is het heel gebruikelijk je ouders in huis te nemen
Het jaar uitstel geldt echter niet voor de schoonmoeder van Niels. Zij komt namelijk uit Egypte en heeft daar het grootste deel van haar leven gewoond. Ze krijgt daarom geen AOW, maar een AIO (Algemene Inkomensondersteuning Ouderen). En voor de AIO is de kostendelerskorting niet uitgesteld. Niels krijgt daarom wel te maken met de mantelzorgboete. Zijn schoonmoeder moet ongeveer 300 euro per maand inleveren omdat haar dochter en schoonzoon haar in huis hebben genomen. Juist onder migrantengroepen is het heel gebruikelijk om de eigen ouders in huis te nemen. Zij besparen de overheid op die manier veel geld. Maar juist oudere migranten hebben vaak geen of een onvolledige AOW en dus een AIO.
3343 mensen gekort vanwege de kostendelersnorm
De 83-jarige moeder van Nazha is ook hulpbehoevend. Zij mankeert van alles en nog wat. Ze heeft een tia gehad, ze heeft diabetes, last van haar nieren en wat vooral tijd vraagt is dat ze dementerend is. Ze heeft daarom veel zorg nodig. De mantelzorgboete voor de moeder van Nazha is nog groter omdat Nazha ook een nicht bij haar in huis heeft genomen. Er zijn dus niet drie maar vier volwassenen op één adres en dus is de mantelzorgboete nog hoger. De Sociale Verzekeringsbank heeft 3343 ontvangers van een AIO-uitkering gekort vanwege de kostendelersnorm. Nog eens 6400 gevallen zijn nog in onderzoek.
De generalist van de wijkteam zit er mee in haar maag
De sociale wijkteams hebben op zichzelf niks te maken met de mantelzorgboete. Zij kunnen er weinig aan doen. Toch heeft Niels aangeklopt bij het wijkteam. Zolang zijn schoonmoeder bij hen woont, kan zijn vrouw eigenlijk niet werken. Als ze dat zou gaan doen, moet er opvang komen voor zijn schoonmoeder. Hij heeft daarom een PGB voor zijn schoonmoeder aangevraagd om het geld dat weg valt door de kostendelerskorting te compenseren en daarvoor heeft zich bij het wijkteam gemeld.
Het is een begrijpelijke gedachte, maar zo werkt dat niet. Er is geen medische noodzaak voor de begeleiding van de schoonmoeder. Omdat de schoonmoeder bij hen in huis woont, valt wat zij doen onder gebruikelijke zorg. De generalist van de wijkteam zit er wel mee in haar maag. Ze beseft dat Niels gelijk heeft. Hij en zijn vrouw zijn een mooi voorbeeld van de participatiemaatschappij. En hetzelfde geldt voor Nezha.
De kostendelersnorm wordt een mantelzorgboete
Wat zich bij Niels en Nazha wreekt, is de spanning tussen een logica van uiterste noodzaak en een logica van het belonen van initiatief. Volgens de eerste logica springt de overheid alleen nog maar bij als het niet anders kan en dan nog zo min mogelijk. Deelt iemand de kosten dan geeft de overheid minder. Maar het effect is dan wel dat initiatief niet wordt beloond, maar wordt bestraft. De kostendelersnorm wordt een mantelzorgboete. En het is natuurlijk vreemd dat de staatsecretaris zo’n mantelzorgboete wel wil voorkomen voor ouderen die altijd in Nederland hebben gewoond, maar die mantelzorgboete voor buitenlandse ouderen prima vindt. Het zou natuurlijk – zeker vanuit het gedachtegoed van de participatiesamenleving - beter zijn om dit initiatief van familieleden als Niels en Nazha juist wel te belonen.
Wat Jetta Klijnsma moet doen
Daarom moet Jetta Klijnsma net als voor de AOW ook de kostendelersnorm voor de AIO met een jaar uitstellen. Zo kan worden onderzocht wat het effect is van de kostendelersnorm. Of geef gemeenten het recht om uitzonderingen te maken voor mensen die zorgbehoevende ouderen in huis hebben genomen, want dan kunnen ze precies dat ‘maatwerk’ realiseren dat de regering met de decentralisaties voor ogen had. En als dat allemaal niet kan, moeten gemeenten zelf de mantelzorgboete compenseren en de rekening bij Klijnsma leggen. Zo worden Niels en Nazha niet langer gestraft, maar beloond. En dat is terecht, want zij doen precies wat de regering wil.
Pieter Hilhorst is politicoloog en publicist, tot maart 2014 was hij wethouder in Amsterdam; Jos van der Lans is cultuurpsycholoog en publicist. Samen schreven zij: Sociaal doe-het-zelven. De idealen en de politieke praktijk. (Amsterdam: Atlas Contact, 2013).