EFFECT Rol professional onmisbaar bij wederkerige contacten tussen kwetsbare en weerbare burgers

Hoe stimuleer je wederkerige contacten? Femmianne Bredewold ontrafelt het principe van wederkerigheid tussen weerbare en kwetsbare burgers bij de methode TijdvoorElkaar. Conclusie: De methode levert een belangrijke bijdrage aan het ontstaan van duurzame contacten tussen deze twee groepen. Wel moet aan een fors aantal voorwaarden worden voldaan.

Het hoofddoel van de methode TijdvoorElkaar is het opbouwen van sociale netwerken in buurten of wijken. De netwerken ontstaan door het uitwisselen van diensten. Via een website en een sociaal makelaar kunnen buurtbewoners elkaar informeren over vraag en aanbod, bijvoorbeeld ramen wassen, boodschappen doen of hulp bij computergebruik. Alle deelnemers worden verzocht (maar niet verplicht) zowel iets te vragen als iets aan te bieden. De website maakt de methode toegankelijk en laagdrempelig.

Het idee is dat er door middel van de methode duurzame contacten tussen buurtbewoners ontstaan. Bewoners van een buurt of wijk krijgen toegang tot een website waar ze hun hulp- en ondersteuningsvragen durven stellen en in contact kunnen komen met andere buurtbewoners. Dit zou moeten leiden tot kleine zelfstandige netwerken waarin deelnemers dingen voor en met elkaar doen, elkaar leren kennen en uiteindelijk het liefst zonder tussenkomst van een sociaal makelaar of een website elkaar ondersteunen.

Wederkerigheid als empowerment

Uitgaande van het theoretisch kader dat Bredewold in haar studie aanhaalt, komt er beter zicht op de competenties van mensen met beperkingen en worden zij meer gewaardeerd wanneer zij een gevende rol krijgen. Wederkerigheid als empowerment van mensen met beperkingen dus. Het onderzoek naar TijdvoorElkaar moest uitwijzen of die wederkerigheid daadwerkelijk de norm is in contacten en inderdaad zoveel positieve gevolgen heeft als verwacht.

De methode is prima te bezien als een manier om isolement te doorbreken en een antwoord te formuleren op de door Lilian Linders geconstateerde vraagverlegenheid. Zij constateerde dat schroom hebben om hulp te vragen één van de belangrijkste redenen is waarom mensen elkaar niet steunen. Het is gemakkelijker om deze vraagverlegenheid te doorbreken als je zelf ook iets kunt geven. De methode TijdvoorElkaar geeft deze principes vorm in de praktijk.

Een actieve rol van de professional?

Bredewold onderzocht hoe TijdvoorElkaar in vijf praktijksituaties uitpakte. De koppels die ze gedurende langere tijd volgde, bestonden uit iemand met en iemand zonder beperking. Daarnaast waren er interviews met vijftien andere deelnemers van TijdvoorElkaar, over hun bevindingen, waarvan zeven met een beperking. Ook waren er gesprekken met sociaal makelaars en is de oprichter van TijdvoorElkaar geïnterviewd.

De focus op mensen met een verstandelijke of lichamelijke beperking en ex-psychiatrische patiënten is juist nu interessant omdat deze mensen meer afhankelijk zijn van hun netwerk. Deze afhankelijkheid wordt groter nu naar verwachting de professionele hulp afneemt na de invoering van de nieuwe Wmo, stelt Bredewold in haar onderzoek. Opmerkelijk is dat zij onder andere concludeert dat een actieve rol van de professional een voorwaarde is voor de totstandkoming en de duurzaamheid van contacten. Op projecten waar de sociaal makelaar geen actieve rol (meer) speelt, ontstaan er geen nieuwe contacten en verwateren bestaande contacten.

Deze bevindingen zetten volgens Bredewold aan tot nadere overdenking van de inzet van professionals. Er lijkt sprake van een verschuiving van de aanpak van de professional: van zorgen voor naar het stimuleren en aanjagen van zelfregie. Of hiermee ook daadwerkelijk minder inzet bewerkstelligd wordt, is de vraag. Daarnaast is Bredewold van mening dat professionals er aardig bovenop moeten zitten, anders gebeurt er niks of gebeuren er gekke dingen.

Een liefdadigheids-verhouding

Voor de aanname dat ‘mensen met een beperking leren geven’ en hierdoor minder afhankelijk worden, blijkt het onderzoek beperkt steun te geven. Leren geven laat deelnemers inderdaad nadenken over wat ze te bieden hebben, en dat heeft een empowerend effect. Dit gaat echter alleen op in contacten waarbij beide personen op een bepaalde manier kwetsbaar zijn. In het contact met weerbare burgers is het voor kwetsbaren onmogelijk om uit hun afhankelijke positie te geraken, omdat er in dergelijke relaties gemakkelijk een ‘liefdadigheids’-verhouding ontstaat. Er waren dan ook geen gevallen bekend waarbij een persoon met een beperking een evenwichtig, wederkerig contact had met een persoon zonder beperking. Het stimuleren van symmetrische wederkerigheid tussen kwetsbaar en weerbaar is een zeer lastige opgave.

Toch is de voornaamste conclusie dat TijdvoorElkaar een belangrijke bijdrage levert aan het ontstaan van duurzame contacten tussen mensen met een beperking en mensen zonder beperking. Maar alleen als beide partijen een bepaalde onbalans accepteren. Het gaat het hierbij om afgebakende, niet wederkerige, lichte contacten. Duurzame contacten hoeven niet per se gericht te zijn op een sterke emotionele band tussen deelnemers, maar kunnen ook een meer praktische insteek hebben.

Effectief onder voorwaarden

TijdvoorElkaar draagt bij aan versterking van de eigenwaarde van mensen en aan sociale integratie en participatie van kwetsbare burgers met beperkingen. Dit lijkt tegen te spreken met het gegeven dat het voor kwetsbaren onmogelijk is om onafhankelijk te zijn, maar volgens Bredewold is onbalans in contact geen reden om niet van sociale integratie te kunnen spreken. De interventie is effectief onder voorwaarden. Als eerste is dus een blijvend stimulerende makelaar nodig. Andere voorwaarden voor het ontstaan en voortbestaan van duurzaam contact is het goed begrenzen van de contacten en het managen van de verwachtingen van de deelnemers. Ook is het noodzakelijk dat de visie op wederkerigheid consequent wordt toegepast, ook al werkt dit principe in relaties tussen kwetsbare en weerbare mensen niet zoals idealiter beoogd. Het is in dergelijke relaties niet realistisch te streven naar een gelijke balans in wederkerigheid. In relaties tussen kwetsbare mensen onderling werkt het principe wel. Als aan deze voorwaarden is voldaan, dan zijn de opbrengsten van een methode als TijdvoorElkaar optimaal, aldus Bredewold.

‘Het blijft belangrijk dat interventies onderzocht worden die passen in de nieuwe manier van werken en denken. De inzichten die Bredewolds onderzoek naar TijdvoorElkaar oplevert, dagen uit om dezelfde principes zodanig toe te passen dat wederkerigheid tussen weerbare en kwetsbare ook gestalte krijgt voor een langere periode’, aldus Marjet van Houten.

Download de onderzoeksrapportage van Femmianne Bredewold naar het ontstaan en voortbestaan van wederkerige contacten tussen burgers met en zonder beperkingen in het kader van het project TijdvoorElkaar: Het belang van TijdvoorElkaar. Dit onderzoek is uitgevoerd binnen het onderzoeksprogramma Inzicht in sociale intereventies. Van de methode TijdvoorElkaar is ook een methodebeschrijving beschikbaar in de Databank Effectieve sociale interventies.