Sociaal ondernemen in het sociaal domein is lastiger dan het lijkt

Bij het digitale maaltijdenplatform Thuisafgehaald willen ze allereerst de wereld verbeteren, daarna komen ondernemen en financieel onafhankelijk zijn. Naar het blijkt een lastige mix, temeer daar pogingen tot samenwerking met logische partners als gemeenten en welzijnsinstellingen vaak niet tot het verwachte resultaat leiden.

In Nederland werk je of in de markt of in de gesubsidieerde sector. Je verdient je eigen geld of je moet het hebben van subsidies. Je bent een onderneming of een instelling, een club van slimme zakenmensen of van sociale wereldverbeteraars. Ook al wordt de laatste jaren het concept ‘sociaal ondernemen’ gepromoot, toch blijkt zo’n tussengebied - sociaal en ondernemend - in de praktijk niet gemakkelijk te hanteren. De toegevoegde waarde van sociaal ondernemers zit niet in een hoge omzet of snelle winst, maar in de meervoudige waarden die ze creëren. Tegelijk past hun ondernemende aanpak niet naadloos in de domeinen van zorg, welzijn en participatie.

Thuiskoks delen hun kookkunsten

Ons online platform ‘Thuisafgehaald’ is zo’n sociaal onderneming. Thuiskoks delen hun kookkunsten via ons platform met afhalers die graag lekker en vers eten en met mensen die tijdelijk of langer extra hulp kunnen gebruiken met het avondeten omdat zelf koken even niet lukt.

Onze koks zijn zelfstandig, intrinsiek gemotiveerd en ondernemend. Ze zijn geen thuiskok geworden om bij te dragen aan de participatiemaatschappij, de doe-democratie, de sociale cohesie in de wijk of een andere beleidsdoelstelling. Maar gewoon, omdat ze er plezier in hebben en het een doel en extra inhoud aan hun leven geeft. Afhalers genieten van de kookkunsten én van de zorgzaamheid. Want eenenvijftig procent van de thuiskoks doet meer dan koken alleen. Denk aan een luisterend oor bieden, boodschappen doen of even meerijden naar de dokter.

Smalle financiële basis voor creëren van sociale waarde

Winst definiëren wij als de sociale en duurzame waarde die we creëren voor de samenleving. We hanteren wel bedrijfsprincipes en streven naar een zelfstandig verdienmodel. Onze inkomsten komen uit een kleine afdracht van gebruikers, bescheiden advertenties op de website en het verzorgen van lezingen en workshops over de deeleconomie en sociale innovatie. Daarnaast werken we samen met partners zoals gemeenten die informele steun en sociale participatie aanjagen.

Om onze maatschappelijke meerwaarde zeker te stellen hanteren we bepaalde principes: laagdrempeligheid (iedereen moet kunnen meedoen), eerlijke verdeling tussen platform en gebruikers (geen provisies over de ruggen van de gebruikers heen) en geen investeerders van buiten die het beleid van de onderneming gaan bepalen.

Het blijft tot op heden echter een enorme uitdaging om onze maatschappelijke meerwaarde om te zetten in financiële waarde. Ondanks een minimale overhead is onze organisatie kwetsbaar omdat inkomsten nogal wisselen.

De praktijk is weerbarstig

Vanuit de veronderstelling dat we zo de krachten bundelen zochten we aansluiting bij gemeenten en zorg- en welzijnsorganisaties. Professionals uit sociale wijkteams, wijkverpleegkundigen en ouderenadviseurs hebben immers al contact met doelgroepen die profijt kunnen hebben van onze dienstverlening. De praktijk blijkt weerbarstiger. Onze contacten met deze logische partners leiden in veel gevallen tot minder resultaat dan je zou verwachten. Wij zien de volgende belangrijkste knelpunten.

Sociaal ondernemen is geen tijdelijk project

Veel gemeenten en instellingen denken bij zorg en welzijn in tijdelijke projecten. Ze zijn bereid projecten te steunen en een eenmalige stimuleringsbijdrage te verstrekken om burgers meer met elkaar te verbinden. Maar sociaal ondernemen is geen project. Om ondernemend te werken en resultaten te behalen, moet je de ‘markt’ blijven bewerken. Een ‘gewoon’ bedrijf stopt ook niet na een reclamecampagne of productlancering. Dat geldt ook voor een nieuwe dienst als maaltijden delen via een deelplatform. Mensen moeten eraan wennen en het kost tijd eer ze het delen van maaltijden een plek geven in hun dagelijks leven. Wij zouden graag zien dat ons platform geborgd wordt in gemeentelijk beleid en tijd krijgt om zich te bewijzen.

Het is ook geen vrijwilligerswerk

Nu de maatschappij af wil van te veel verzorging, wordt meteen alles aan burgers en vrijwilligers overgelaten. Uit onderzoek van EenVandaag blijkt echter dat zeventig procent van de Nederlanders geen afdoende netwerk heeft om alle eigen hulpvragen op te lossen. Het netwerk moet uitgebreid worden en dat is precies wat Thuisafgehaald doet: jaarlijks worden duizenden vrijwillige thuiskoks en afhalers met elkaar in contact gebracht.

Onze onderneming is een platform runnen, zorgen dat het werkt, dat het up-to-date is en aantrekkelijk blijft. Dat is een professionele bezigheid die niet afhankelijk moet zijn van vrijwillige inzet en die geborgd moet worden in het verdienmodel. Deels betalen gebruikers daaraan mee, deels komen de inkomsten van betalende gemeenten die de meerwaarde van de dienstverlening zien voor hun inwoners.

Sociale impact is meer dan besparen op harde valuta

Het is positief dat veel gemeenten tegenwoordig zaken doen met sociaal ondernemingen. Denk bijvoorbeeld aan het Bakkerscafé en The Colour Kitchen. De gemeentelijke focus ligt echter veelal eenzijdig op sociale impact die kan worden uitgedrukt in directe kostenbesparing in harde valuta. Bijvoorbeeld het besparen op uitkeringen als sociaal ondernemers mensen aan het werk helpen.

Het blijkt voor overheden moeilijk om de sociale impact die ondernemingen als Thuisafgehaald ontegenzeggelijk behalen, volgens de methode van directe kostenbesparing te waarderen. De maatschappelijke meerwaarde ervan valt dikwijls tussen wal en schip. Terwijl het toch algemeen bekend is dat het voorkomen van professionele, intensieve zorg veel voordeliger is dan die zorg uiteindelijk te moeten bieden. Bovendien vinden wij zo’n beperkte focus op directe kostenbesparing niet passen bij overheidstaken rond participatie en preventie.

Daar komt bij dat thuiskoks niet koken om geld te verdienen of er een baan van te maken. Uit onderzoek blijkt dat het hen gaat om een combinatie van aspecten: persoonlijke waarde - zingeving en waardering -, sociale waarde - nieuwe contacten opdoen en iets voor anderen betekenen - en economische waarde - wat geld verdienen en besparen op huishoudelijke kosten. Deze waarden houden elkaar in evenwicht. Het economische motief krijgt niet de overhand waardoor de sociale meerwaarde hoog blijft.

Die balans van waarden vinden wij belangrijk voor de duurzaamheid van ons platform. We willen afgerekend worden op onze impact die aantoonbaar bijdraagt aan de kwaliteit van leven van onze community.

Sociale innovatie vraagt om risico’s durven nemen

Sociaal ondernemen en sociale innovatie roepen veel ‘ja maars’ en vragen naar risico’s en aansprakelijkheid op. Steeds opnieuw leggen we uit dat wij met ons deelplatform ‘vertrouwen faciliteren tussen vreemden’ en ons niet primair richten op het uitsluiten van risico’s. Voor dat laatste hebben we in Nederland al instituties genoeg, voor het eerste een stuk minder. Het feit dat we deze vragen steeds krijgen, terwijl met ruim 220.000 gedeelde maaltijden nooit iemand ziek is geworden, laat zien dat mogelijke risico’s meer aandacht krijgen dan ze verdienen. Als we elk nieuw fenomeen bestoken met ‘ja maars’, zullen we nooit de potentie en impact ervan leren kennen.

Sociaal ondernemen is nog relatief nieuw en onbekend en daardoor een kwestie van pionieren. Daarbij hoort dat je dingen uitprobeert en daarna evalueert.

Middenpositie verder uitbouwen

Wij ondernemen om de wereld te verbeteren. We denken dat onze middenpositie tussen bedrijf en gemeenschap, deels markt en niet-markt, deels formeel en informeel, deels centraal georganiseerd en deels lokaal ingevuld en beleefd, ons daarvoor de beste uitgangspositie biedt. Maar we hebben wel tijd en ruimte nodig om de waarde van die middenpositie bekender te maken, uit te dragen en uit te bouwen. En goede partners die ons een kans geven om dit te doen.

Marieke Hart is oprichter van Thuisafgehaald en Marianne Dagevos is PhD onderzoeker aan Universiteit van Tilburg naar deelplatformen zoals Thuisafgehaald. De lange versie van dit artikel is hier te lezen.

Foto: Anne Helmond (Flickr Creative Commons)