De Nederlandse samenleving is volop in transitie, een hertekening van het zorg- en welzijnslandschap dringt zich op. De transitie houdt uitdagingen in, maar biedt zeker ook kansen om het sociaal werk goed te profileren en een stevige identiteit op te bouwen voor de sociale professional. Wat betekenen decentralisatie, afschalen, de roep om lichte en dichte interventies, eigen kracht voor het sociale domein? Hoe kan sociaal werk burgers versterken en verbinden met de samenleving? Deze vraag is wezenlijk voor sociaal werk en schetst meteen ook haar kernopdracht. Door burgers te stimuleren in en te appelleren aan hun krachten, talenten en door hen positief te verbinden met de sociale omgeving en de samenleving en haar instituties, worden hun participatie- en keuzemogelijkheden uitgebreid en het gevoel van betekenis te zijn, er echt bij te horen, aangescherpt.
Empowerment stimuleren bij de ‘kwetsbare burger’ vanuit een multilevel-perspectief
Wij hanteren voor een kritische instelling en visie bij ons onderzoek naar sociaal werk een drieledige focus die als een rode draad door het onderzoekskader loopt. We nemen ‘empowerment’ als overkoepelend concept, met daarbij de nadruk op de ‘kwetsbare burgers’ en het multilevel- en multiactor-perspectief. Het gaat erom mensen maximaal in hun kracht te zetten precies door een goede ondersteuning op maat, inbedding en aansluiting met hun sociale omgeving en de samenleving. Daarbij moet ruimte zijn voor kwetsbaarheid. Structurele uitsluitingmechanismen en vernederende praktijken dienen actief bestreden te worden. Sociaal werk heeft hierin een belangrijke signaalfunctie. Het multilevelaspect houdt in dat wetenschappelijke kennis, praktijkkennis, kennis van bestuurders en beleid en ervaringskennis van burgers bij onderzoek worden meegenomen. Zo wordt bijvoorbeeld gekeken naar innovatieve samenwerkingsvormen die op buurtniveau nodig zijn om empowerende zorg te faciliteren en naar de rol van de gemeente daarbij.
‘To prove’ en ‘to improve’ het sociaal werk
Sociaal werk kan burgers versterken en verbinden met de samenleving door verwetenschappelijking en professionalisering. Het eerste omvat een verdere theoretische onderbouwing - met naast aandacht voor het individueel-psychologische niveau, ook voor empowerment op het niveau van de organisatie, de buurt- en het beleidsniveau, en zelfempowerment van de professional. Verwetenschappelijking houdt tevens in evidence based werken, werken vanuit een brede visie gebaseerd op wetenschappelijke kennis, praktijkkennis (professional, managers, beleid) en ervaringskennis van de hulpvragers/burgers. De contextualisering van interventies is hierbij belangrijk (wat werkt voor wie, met en door wie, in welke organisatie, samenleving en beleid), maar ook het openen van de zogenaamde ‘black box’ (waarom werken interventies, welke werkzame factoren zijn aanwezig). Bijzondere aandacht moet gaan naar het meten van processen en outcomes van empowerende interventies op diverse niveaus.
Professionalisering van sociaal werk kan plaatsvinden door innovatieve praktijken en methodieken mee te ontwikkelen en te implementeren. Naast het toetsen van effectiviteit van interventies, gaan we ook werken aan kwaliteitsverbetering. Kortweg: ‘to prove’ en ‘to improve’. Hiervoor zullen we onder andere handelingsprincipes formuleren die handvatten zijn voor professionals (bijvoorbeeld integraal, planmatig, netwerkgericht werken en vraaggericht werken). Deze principes zijn tevens voor bestuurders relevante criteria voor monitoring en evaluatie.
De nieuwe sociale professional is als een schaap met vijf poten: hij moet facilitator zijn, generalist, bruggenbouwer, hij moet integraal kunnen werken, krachtgericht werken, meer in de wijk en liefst ook proactief en outreachend optreden. Onderzoek is noodzakelijk naar de kennis, competenties en attitudes die daarvoor nodig zijn en naar de vraag hoe die in onderwijs het best verworven kunnen worden. Samenwerking met de diverse stakeholders (praktijk, gemeenten, onderwijs- en kennisinstellingen, cliëntenorganisaties, beroepsgroep) is hierbij onontbeerlijk. Het nieuwe sociaal werken vereist innovatieve samenwerkings- en overlegvormen. Een mooi samenspel tussen formele en informele zorg (familie, vrienden, buren, vrijwilligers, ervaringsdeskundigen) en tussen individuele en collectieve vormen van ondersteuning dringt zich op. Gecoördineerd, planmatig, integraal werken kan echter alleen maar lukken wanneer echt wordt samengewerkt met verschillende disciplines en sectoren.
De dialoog dient de zorg te ondersteunen
Efficiënt en effectief sociaal werk in de participatiesamenleving vraagt ook om vermenselijking van sociaal werk én om innovatieve onderzoeksmethoden en designs. De vermenselijking van sociaal werk kan gebeuren door te werken aan een vraaggerichte cliëntgerichte zorg die aandacht heeft voor de mens achter het probleem. Hierbij heeft men oog voor het leefwereldperspectief van kwetsbare burgers en cliënten en wordt rekening gehouden met hun ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid. De dialoog dient de zorg te sturen, een goede alliantie is hierbij essentieel. Maar dat is niet eenvoudig; spanningsvelden en dilemma’s horen hier bij. Hoe kan je zo weinig mogelijk interveniëren terwijl de situatie niet zo veilig is? Wat te doen met vragen of doelen die niet gesteld worden door de hulpvrager, maar bij de professional wel op de voorgrond staan? Belangrijk is hoe met dit alles om te gaan en de professional hierin goed te ondersteunen en toe te rusten, maar ook hem het nodige vertrouwen te schenken en ruimte te geven.
Het empowerment- en multistakeholdersperspectief en de brede invulling van evidence based werken dienen in sociaal werk onderzoek aan bod te komen, met extra aandacht voor de zogenaamde ‘silenced voices’, stemmen van kwetsbare burgers die veelal in klassiek onderzoek buiten beeld blijven.
Sociaal werk-onderzoek vraagt om het samenbrengen en kruisen van verschillende expertises en kennisvormen. Het concept van ‘empowerende academische werkplaats’ leent zich hier uitstekend toe, is een geschikt middel voor co-creatie. Onderzoekers die met één been in de praktijk staan en met het andere been in de wetenschap, de zogenaamde ‘science practitioners’, zijn hierbij cruciaal. Zij vormen bij uitstek de brugfiguren tussen wetenschap en praktijk.
Tine Van Regenmortel is coördinator van de academische werkplaats sociaal werk bij Tranzo Tilburg University en hoogleraar sociaal werk aan de KULeuven. René Schalk is bijzonder hoogleraar sociaal werk bij Tranzo Tilburg University. De Academische Werkplaats en Leerstoel Sociaal Werk helpt het vak van sociaal werk verstevigen en wetenschappelijk te onderbouwen.