Onlangs schreef Jurre van de Berg in de Volkskrant (26-1-2017) over problemen bij het instellen van een coöperatieve wijkraad in Groningen, gebaseerd op het principe van loting. Zowel de elf vertegenwoordigers van de buurt als de zes afgevaardigden vanuit de gemeenteraad zouden door het lot moeten worden aangewezen.
Dat stuitte op veel verzet: 'straks overstemmen de gelote wijkgenoten de bewonersorganisatie'. En de Stadspartij vreesde voor het scenario dat het lot 'de gehele D66-fractie zou afvaardigen'.
Loting appelleert aan de klassieke Atheense democratie
Zo gaat het op veel plekken in het land, waar het in eerste instantie mooi schijnende idee van loting op de realiteit stuit. Loting heeft in beginsel twee troefkaarten. Ten eerste appelleert het aan de klassieke Atheense democratie. Iedere burger had daar in principe een gelijke kans - en plicht - om deel te nemen aan het bestuur. Door de veelheid aan ambten kwam iedere vrije, volwassen man ook wel een keer aan de beurt.
Het opnemen van de participatieve burgerplicht was in de Atheense cultuur niet alleen een bewierookte deugd maar ook een mogelijkheid omdat niet-vrije en vrouwelijke plaatsgenoten al het andere corvee voor hun rekening namen.
Loting zou pas echt representatief en democratisch zijn
Ten tweede appelleert loting aan het idee van wetenschappelijke steekproeftrekking. Door willekeurig (aselect in vaktermen) te putten uit een grotere groep ontstaat een kleinere groep, een sample of minipublic, die statistisch representatief zou zijn voor het grotere geheel. Zo worden bijvoorbeeld ook burgerfora als de G-1000 in België en verschillende Nederlandse gemeenten gelegitimeerd. Die zouden pas echt representatief zijn. En dat zou pas echt democratisch zijn.
Onwilligen kunnen niet worden geprest zoals in het oude Athene
De werkelijkheid is weerbarstiger. Dat de door loting samengestelde burgerfora vaak helemaal niet zo representatief zijn is maar één probleem. Slechts een beperkt en vertekend deel van de ingelotenen blijkt bereid deel te nemen. Onwilligen kunnen niet worden geprest, zoals ze in het oude Athene met een in rode verf gedoopt touw van de agora naar de volksvergadering konden worden gedreven.
Hieronder steekt het fundamentele punt dat de moderne samenleving cultureel en structureel ver van het klassieke Athene af staat. Het idee van willekeurige loting voor rollen in het publieke domein is niet alleen lastig te realiseren, maar vooral ook moeilijk te verkopen in de diepgaand meritocratische samenleving.
De moderne burger wil de meest geschikte voor de klus
De moderne burger wil dat er select (kieskeurig) en niet aselect (willekeurig) invulling wordt gezocht voor publieke rollen. De voorkeur gaat uit naar de meest geschikten voor de klus, niet de meest willekeurigen. Zelf willen moderne burgers ook best weleens participeren, maar dan wel aansluitend bij de eigen energie en competentie.
Dat zien we bijvoorbeeld in de doe-democratie, die anders dan de lotingsdemocratie heel selectief te werk gaat. Groepjes van burgers zoeken elkaar gericht op omdat ze weten dat ze elkaar aanvullen in het aanpakken van een concrete klus, bijvoorbeeld het draaiend houden van een wijkcentrum. In theorie zou de overheid daar ook tien mensen voor kunnen inloten, maar het is zeer de vraag of daar dan evenveel van terecht zou komen.
Democratische stemming is springlevend
Er is naast de doe-democratie nog een tweede democratievorm die meer aansluiting vindt bij de meritocratische, selectionistische samenleving, en dat is de stemmingendemocratie. De democratisch stemming is het tegendeel van de democratische loting, en is anders dan sommigen denken springlevend. Eens in de zoveel jaren kiezen op partijlijsten is velen niet genoeg. Ze willen veel vaker hun stem (of like of click) afgeven, niet alleen over personen maar ook over zaken die in het publieke domein een rol spelen. En dat doen ze dan ook massaal, via allerlei moderne media.
Natuurlijk hebben doe-democratie en stemmingendemocratie naast interessante mogelijkheden ook serieuze beperkingen. Die verdienen het om serieus onderzocht, benut en beheerst te worden. Want anders dan de lotingsdemocratie, die alleen met een kleine niche van de demos een klik heeft, vinden doe-democratie en stemmingendemocratie aansluiting bij de moderne burger en samenleving.
Werken met de burgers zoals ze zijn
Sommigen zullen dat betreuren, omdat ze liever Atheens burgerschap zouden zien herleven. Maar democratische vernieuwing moet werken met de demos en de burgers zoals ze zijn. De kunst is om daar dan het beste van te maken, en het slechtste in te voorkomen.
Frank Hendriks is hoogleraar vergelijkende bestuurskunde aan Tilburg University. Hij schreef onder meer 'Vital Democracy' (Oxford University Press, 2010) en ‘Democratie onder druk’ (Van Gennep, 2012)
Foto: Bridgette Taylor (Flickr Creative Commons)