Voor kwetsbare ouderen is specifiek beleid nodig

Straks telt Nederland één miljoen kwetsbare ouderen. De kunst voor de samenleving is om deze ouderen bescherming en veiligheid te bieden zodat zij de regie over hun leven kunnen behouden. Maar hoe doe je dat? Een vraagstuk dat zorgvuldig beleid vergt.  

Ze waren nooit ziek, mijnheer en mevrouw Van Dijk. En ze waren van plan nog lang en gelukkig te leven. Daarom verhuisden ze naar zijn geboortedorp, op het idyllische platteland. Maar een jaar na hun verhuizing slaat het noodlot toe; mijnheer Van Dijk overlijdt aan een hartinfarct. Zijn echtgenote blijft alleen achter in een voor haar vreemde omgeving. Ze voelt zich eenzaam en komt regelmatig bij de huisarts met vage lichamelijke klachten. De dokter vindt haar lichamelijk in orde maar merkt wel op dat mevrouw Van Dijk neerslachtig is. Er is evenwel geen reden tot zorg. Dat wordt anders, als ze bij het ramen lappen van het keukentrapje valt. Ze herstelt langzaam en niet volledig. Ze kan het huishouden niet meer aan. De huisarts en het CIZ zien geen andere mogelijkheid dan plaatsing in een verzorgingshuis. Al na enkele maanden wordt mevrouw Van Dijk vanwege steeds grotere cognitieve problemen overgeplaatst naar een psychogeriatrische afdeling in een verpleeghuis. Daar overlijdt ze kort na haar opname.

Brede benadering
Het verhaal van mevrouw Van Dijk laat zien wat de kwetsbaarheid van ouderen inhoudt en hoe dit zich kan ontwikkelen. Mevrouw Van Dijk was altijd gezond maar door een ingrijpende gebeurtenis in haar leven, veranderde dat in rap tempo. Een kranige, kwieke senior wordt in vrij korte tijd een kwetsbare oudere. De afgelopen jaren zijn mensen als mevrouw Van Dijk in het vizier gekomen van ministeries, hulpverleningsorganisaties en ouderenbonden. Zij willen bescherming bieden aan ouderen die kwetsbaar zijn of dreigen te worden. De grote vraag daarbij is wat kwetsbaarheid nu eigenlijk is. Ben je kwetsbaar als je per week twee uur hulp nodig hebt bij het op orde houden van je huishouden, Of betekent het dat je de “weg kwijt bent” en voortdurend verzorging nodig hebt? 

Een simpel antwoord op die vraag is er niet. In de gezondheidzorg bestaan verschillende ideeën over wat kwetsbaarheid bij ouderen is. In de regel kiezen hulpverleners en onderzoekers óf voor een smalle benadering van het begrip waarin uitsluitend aandacht is voor fysieke kwetsbaarheid, óf voor een brede benadering die ook oog heeft voor psychische en sociale kwetsbaarheid. De meeste ouderen met wie in het onderzoek Kwetsbare ouderen is gesproken, noemden het verlies van gezondheid, partner en sociale contacten als oorzaken van kwetsbaarheid.

Mede op grond van wat ouderen zelf hebben aangegeven, is in dit onderzoek uitgegaan van de brede benadering. Kwetsbaarheid bij ouderen wordt daarbij beschouwd als een proces van toenemende lichamelijke, psychische en/of sociale tekorten die de gezondheid negatief beïnvloeden. Op grond van die brede definitie van kwetsbaarheid zijn er in Nederland naar schatting 700.000 kwetsbare personen van 65 jaar en ouder. De meesten van hen wonen zelfstandig; de rest verblijft in een verzorgingshuis of verpleeghuis. In de komende twintig jaar zal het aantal kwetsbare personen van 65 jaar en ouder naar verwachting toenemen van bijna 700.000 nu tot meer dan 1 miljoen straks. Een grote toename, maar wel honderdduizend minder dan op grond van de bestaande demografische voorspellingen werd verwacht. Vooral het toenemende opleidingsniveau lijkt een dempend effect op de stijging van het aantal kwetsbare ouderen te hebben.

Maatwerk
Dit verkennend onderzoek naar oorzaak en verloop van de kwetsbaarheid van ouderen, toont aan dat een overheid die bescherming wil bieden aan kwetsbare ouderen, zich in haar beleid vooral moet richten op de vroegtijdige signalering van kwetsbaarheid en het faciliteren van integrale zorg. Maar, en met die nuancering moeten beleidsmakers terdege rekening houden, die bescherming gaat alleen op voor het individuele geval, niet voor een hele groep. Maatwerk is vereist.

Een andere beschermende factor is de manier waarop de ondersteuning en langdurige zorg is ingericht. Welke hulp biedt de gemeente en hoe is die afgestemd met de medische zorg en verpleging en verzorging? En hoe toegankelijk is dit systeem voor de ouderen?

Afstemming en samenwerking is essentieel in de zorg voor kwetsbare ouderen. Uit onderzoek blijkt telkens dat kwetsbare ouderen vaak meer dan één aandoening hebben, maar dat de huidige ouderenzorg in beginsel is ingericht om enkelvoudige aandoeningen te verhelpen. Dus, ouderen komen bij de dokter met een klacht en krijgen vervolgens een behandeling volgens specifieke protocollen. Klachten die niet in een ziektecategorie passen, zoals eenzaamheid en verlies van een partner, krijgen minder aandacht. Gevolg is dat kwetsbare ouderen zich niet gehoord voelen. Ook niet door de gemeente, want die werkt eveneens klachtgericht. Daar komt nog bij dat de gemeenten vaak een versnipperd aanbod van ouderenvoorzieningen bieden en dat er tussen gemeente en huisarts weinig afstemming bestaat. Redenen te meer voor de overheid, hulpverlening en ouderenbonden om bij het ontwikkelen van een effectief beschermingsbeleid een manier te vinden om de kwetsbaarheid van ouderen eenduidig vast te stellen.

De brede benadering waarbij rekening wordt gehouden met zowel de fysieke, als psychische en sociale conditie van de ouderen, is daarvoor het meest geschikt. Die benadering is al van dienst geweest bij het verleggen van accenten: van zorginterventies nadat ernstige gezondheidsproblemen zijn opgetreden naar vroegtijdige signalering van de problematiek; en van klachtgerichte medische behandeling naar probleemverheldering. Het doel van de brede benadering is behoud van kwaliteit van leven en niet het wegnemen van de ziekte of klacht alleen. Het meten van kwetsbaarheid is een middel om dat doel dichterbij te brengen. Voor de ouderen die aan het begin staan van een proces van toenemende kwetsbaarheid, zoals mevrouw Van Dijk nadat zij haar man had verloren, kan een vroegtijdige signalering en interventie betekenen dat zij langer de regie in handen houden over hun kwaliteit van leven.

Cretien van Campen is redacteur van het rapport Kwetsbare Ouderen. Hij werkt als onderzoeker bij het Sociaal en Cultureel Planbureau in Den Haag.

Foto: Bas Bogers (http://straatfotografie.com)