Geen moreel verval in Nederland

Nederland is niet op weg is naar een asociale en egoïstische samenleving, die steeds verder ‘verhuftert’ en verhardt. Dat laat een groot Europees waardenonderzoek zien. Nederlanders zijn best wel solidair en maatschappelijk betrokken. Maar daarin zijn we niet de enigen in Europa.

Vorig jaar heeft de zaak Mauro veel aandacht gekregen in de media. Mauro Manuel, de 18-jarige asielzoeker die na een achtjarig verblijf bij pleegouders in Nederland volgens minister Leers terug naar Angola zou moeten, lijkt gered met een politieke oplossing: hij kan een studievisum aanvragen op basis waarvan hij in ieder geval nog een tijdje in Nederland kan blijven.

Maar deze zaak is nog niet gesloten, of er dienen zich alweer nieuwe ‘Mauro’s’ aan: de 21-jarige Patricio die al tien jaar in Nederland woont, net als Mauro Nederlands met een zachte 'g' spreekt, voetbalt en elk jaar carnaval viert. Of Jossef uit Alkmaar, het 9-jarige jongetje dat roze koeken eet en die samen met zijn moeder dreigt te worden uitgezet naar Eritrea. Er is verontwaardiging dat juist deze kinderen Nederland moeten verlaten, want ze zijn hier zo goed geïntegreerd en helemaal aangepast aan de Nederlandse waarden en normen. Maar over welke waarden en normen gaat het dan eigenlijk? En in hoeverre zijn die waarden en normen wel typisch Nederlands?

In het boek Respect man! zijn we samen met collega’s van Tilburg University nagegaan wat de hedendaagse Nederlandse waarden en normen zijn op het gebied van familie, werk, religie, politiek en samenleving. We gebruiken daarbij gegevens van het Europese  waardenonderzoek dat in alle 45 landen van Europa (van IJsland tot Azerbeidzjan) is uitgevoerd[i].

Vrijheidsideaal is niet uniek voor Nederland
Laten we eens kijken of waarden die veelal worden genoemd als typisch Nederlands – zoals vrijheid, autonomie van het individu en tolerantie – dat ook daadwerkelijk zijn. 60 Procent van de Nederlanders vindt het belangrijk dat iedereen in vrijheid kan leven en zich onbelemmerd kan ontwikkelen. Vrijheid van meningsuiting is dus een groot goed voor de meerderheid in Nederland. Vrijheid wordt ook belangrijker gevonden dan gelijkheid - dat niemand achtergesteld wordt en dat standsverschillen niet zo groot zijn. Maar hierin zijn Nederlanders niet uniek in Europa. Veel meer mensen in Georgië, Oekraïne, Bulgarije en Macedonië vinden vrijheid belangrijker dan gelijkheid en in een twaalftal andere Europese landen wordt vrijheid ook meer geprefereerd dan gelijkheid.

Ook het idee dat Nederlanders erg op autonomie gericht zijn, moet enigszins worden genuanceerd. Ja, veel Nederlanders vinden autonomie een belangrijk waarde om aan kinderen door te geven, maar in veel andere Europese landen zijn er nog meer burgers die dat belangrijk vinden. Het gaat dan om de inwoners van de Scandinavische landen, maar ook om inwoners van Hongarije, Letland, Litouwen, Slowakije, Zwitserland en Oostenrijk. Bovendien betekent deze nadruk op autonomie niet dat gehoorzaamheid en goede manieren niet belangrijk gevonden worden; sterker nog: deze waarden lijken in Nederland zelfs weer aan belang te winnen. Mogelijk omdat we vinden dat het individualisme te ver door dreigt te slaan, zijn we van mening dat kinderen weer wat strenger moeten worden opgevoed en dus gehoorzaamheid, fatsoensnormen en goede manieren moeten worden bijgebracht.

We zijn ook niet toleranter dan andere landen
Nederland staat wereldwijd bekend om zijn gedoogbeleid. De typisch Nederlandse historie van koopmanschap en handelsgeest worden veelal genoemd als oorzaken van het accepteren van anderen en hun gedragingen. Wanneer het gaat om de acceptatie van  homoseksualiteit zijn Nederlanders, samen met de inwoners van de Scandinavische landen, inderdaad toleranter dan mensen in andere landen. Ook wanneer het gaat om het accepteren van abortus en euthanasie behoort Nederland tot de meest permissieve landen. Zweden, Denen, Finnen, Noren, IJslanders, Fransen, Slovenen en Tsjechen blijken echter nog toleranter ten aanzien van abortus dan wij. Eenzelfde patroon vinden we min of meer terug bij de acceptatie van euthanasie.

Het beeld dat wij Nederlanders tolerant zijn is dus niet onjuist, maar is niet uniek in Europa. Bovendien accepteren Nederlanders lang niet alles. Ze zijn erg terughoudend wanneer het gaat om zaken die anderen en de samenleving kunnen schaden, zoals, bijvoorbeeld, joyriding, belastingontduiking en zwartrijden. Deze gedragingen worden vrijwel unaniem afgewezen, en niet alleen in Nederland. Het is ook het geval in de meeste andere landen van Europa.

Er is geen sprake van verhuftering
Uit de beschrijvingen van deze ‘Nederlandse’ waarden blijkt dat er wel gemeenschappelijke waarden in Nederland zijn, maar dat die niet typisch Nederlands genoemd kunnen worden. Duidelijk wordt ook dat de vrees van menig cultuurpessimist dat Nederland op weg is naar een asociale en egoïstische samenleving, die steeds verder ‘verhuftert’ en verhardt, niet kan worden bevestigd. Door de gegevens van de verschillende onderzoeksrondes (1981, 1990, 1999 en 2008) van het Europees waardenonderzoek met elkaar te vergelijken, zien we dat er vooralsnog geen sprake is van een dramatische verandering in het waardenpalet van de Nederlanders.

De toegenomen individualisering uit zich wel in een groeiende tolerantie tegenover alternatieve vormen van samenleven en acceptatie van allerlei voorheen afgewezen gedragingen, vooral op seksueel en ethisch terrein. Maar van moreel verval of een ‘alles moet kunnen’ mentaliteit is geen sprake. Nederlanders blijven ook heel solidair en maatschappelijk betrokken. Het aantal lidmaatschappen van organisaties en vrijwilligerswerk is bijvoorbeeld de afgelopen decennia niet verminderd. Sterker nog, die zijn zelfs toegenomen, met name doordat de jongere generaties meer maatschappelijk geëngageerd zijn. Individualisering blijkt dus wel degelijk goed samen te gaan met een sterke sociale oriëntatie, en lijkt zelfs een gouden combinatie. Dat hebben de Mauro´s van Nederland met hun hechte sociale netwerken goed begrepen.

Inge Sieben en Loek Halman zijn werkzaam bij het Departement Sociologie,Tilburg University.

 


[i] Zie ook: Halman, Sieben en Van Zundert: Atlas of European Values, Trends and Traditions at the Turn of the Century, Brill 2011, 978-90-04-20702-9 (€ 139,00).