‘Wat doe jij?’ is een veelgestelde vraag bij een eerste kennismaking. De vraag wordt waarschijnlijk eerder beantwoord met ‘ik ben advocaat’ dan met ‘ik ben vader van twee kinderen’. Het belang van wat je doet wordt veelal gekoppeld aan een betaalde baan: je bent wat je doet. Een baan is een bron om gerespecteerd te worden door anderen. Dit geldt zeker in een meritocratiserende samenleving, waarin het principe geldt: we kunnen alles worden wat we willen, mits we daarvoor ons best doen.
Maar als werk zo belangrijk is voor persoonlijk geluk en om gerespecteerd te worden, wat betekent het dan voor mensen als zij werkloos zijn? Wij onderzochten de gevolgen van werkloosheid voor het zelfrespect van mensen. We namen daartoe diepte-interviews af via MSN Messenger, aangevuld met een analyse van forum- en blogberichten. De resultaten hebben betrekking op werkloze mannen en vrouwen tussen de 24 en 63 jaar.
Werklozen ervaren hun positie als zeer onrechtvaardig
Uit ons onderzoek blijkt dat werklozen het gevoel kunnen hebben dat zij moeten opboksen tegen een negatief beeld dat de buitenwereld van hen heeft. Werklozen ervaren dus niet alleen een toenemende afstand tot de arbeidsmarkt, maar ook tot de sociale gemeenschap en de samenleving als geheel. Deze positie wordt als zeer onrechtvaardig gezien. Zij zien zichzelf niet als self-made verliezers (het idee van een meritocratische samenleving), maar ervaren juist weinig invloed te hebben op hun situatie. Ondanks de benodigde diploma’s en werkervaring lukt het hen namelijk niet om een baan te vinden.
Het gevoel van ‘er niet meer bij horen’ leidt ertoe dat werklozen zich miskend voelen. ‘Ik was wat ik deed en nu ik me vooral bezighoud met het zoeken naar wat te doen, ben ik wat ik vind: ik vind niets. Wat triest! Nog maar een peuk, dan ben ik tenminste nog een roker.’ Uit dit citaat wordt pijnlijk duidelijk hoe belangrijk werk is voor iemands identiteit en voor haar behoud van zelfrespect
Huisman zijn is ondergeschikt aan een betaalde baan
Werk is een belangrijke bron voor erkenning en zelfrespect. Het verlies van een baan en de daarmee gepaard gaande daling op ‘de maatschappelijke ladder’ is dan ook negatief voor het zelfbeeld en zelfrespect van mensen. Maar is werk de enige manier om je verdienstelijk te maken voor de samenleving?
De zorg voor kinderen of het doen van vrijwilligerswerk worden ook belangrijk gevonden. Een bevraagde legt uit dat vrijwilligerswerk voor hem een alternatieve bron van zelfrespect is: ‘Ik heb nu weer het gevoel dat ik ertoe doe, dat mijn leven meer is dan huisman zijn.’ Maar: ondanks dat werklozen vinden dat zij door ouderschap en vrijwilligerswerk een zinvolle bijdrage leveren aan de samenleving, is dit ondergeschikt aan een ‘echte baan’ en ervaren zij dit niet als een volwaardige bron van zelfrespect. Een hoger opgeleide vrouw die na haar bevalling een tijd huismoeder was zegt hierover: ‘Ik heb het gevoel van bijna iedereen gekregen dat ze vonden dat ik weer aan het werk moest. Ze hadden geen hard oordeel, maar ik merkte wel dat ze vonden dat dit beter een tijdelijke situatie moest blijven.’
Diploma’s en ervaring zijn niet voldoende
Wat de werklozen die wij spraken frustreert, is dat zij veelal beschikken over het benodigde startkapitaal als diploma’s en ervaring om aan de slag te kunnen, maar toch de status van werkloze hebben. Zo dacht Pieter met twee universitaire diploma’s en werkervaring het recept voor succes in huis te hebben om een baan te vinden. Maar, al zijn er banen en al heb je de papieren: dat geeft geen garantie. ‘Ik heb meer dan 190 sollicitatiebrieven geschreven, maar niemand gunt mij een kans’, geeft een van de respondenten te kennen.
Op de vraag waarom ze dan niet worden aangenomen tasten ze in het duister. Er bestaat veel verwarring over waar werkgevers dan precies naar op zoek zijn. Werkgevers geven vaak geen precieze reden voor afwijzing, is het idee. Het ‘profiel’ is een bekende en zeer flexibele reden voor afwijzing. Een man spreekt hier cynisch over: ‘Ik verwacht binnenkort een afwijzing omdat mijn naam te lang is voor de corporate standaard visitekaartjes.’
Het gevoel tegenover anderen verandert
Als gevolg van de werkloosheid verandert de verhouding van werklozen tot anderen. Dit leidt tot gevoelens van uitsluiting, ‘er niet meer bijhoren’ en soms zelfs tot sociale isolatie. ‘Wat moet ik iemand vertellen na een week thuis zitten en tien brieven geschreven te hebben? Zelfs mijn online vrienden drijven weg. Ik heb niks boeiends meer te vertellen, gesprekken vallen dood’, verzucht iemand.
Ruimere blik van de samenleving
Kansen lijken niet vanzelfsprekend te zijn, in tegenstelling tot het heersende idee van een verdergaande meritocratiserende samenleving waarin iedereen de positie bekleedt die hem of haar toekomt op basis van zijn of haar verdiensten. De gevolgen zijn, behalve voor de werklozen zelf, ook niet wenselijk voor de samenleving als geheel. Het resultaat van de negatieve veroordelingen en verlies van sociale contacten bevordert de motivatie van werklozen niet.
Een ruimere blik van de samenleving op mogelijk nuttige bijdragen kan de negatieve gevolgen voor werklozen beperken.
Linda Prast is socioloog en communicatiewetenschapper. Zij is werkzaam bij een grote financiële dienstverlener, en houdt zich hier bezig met sociale media, klantbeleving, service en externe communicatie. Judith Elshout is socioloog en verbonden als promovenda aan het Amsterdam Institute for Social Science Research (AISSR). Zij doet onderzoek naar bronnen van zelfrespect in een meritocratiserende samenleving.
Dit artikel is de verkorte versie van het artikel dat verschijnt in TSS, Tijdschrift voor sociale vraagstukken, 3, 2012.