De geestelijke gezondheid van jongeren is voor een belangrijk deel afhankelijk van hun gevoel van veiligheid. Een langer aanhoudend gevoel van onveiligheid, bijvoorbeeld door pesten, kan leiden tot hersenbeschadiging en gebrek aan zelfregulatie. Met agressie, angst en depressie tot mogelijk gevolg. Sociale veiligheid is minstens zo belangrijk als fysieke veiligheid, zeker wanneer jongeren, naarmate ze ouder worden, zich meer gaan oriënteren op hun leeftijdsgenoten. Pesten kan, zoals hier onlangs weer beschreven, een enorme invloed hebben op het welbevinden van jongeren.
Subjectief begrip
Om een goed beeld te krijgen van de veiligheid op school moet je regelmatig onderzoek doen. Dat kan je het beste doen met een vragenlijst. Daarbij is het van belang dat alle leerlingen de vragenlijst begrijpen en invullen. Recentelijk is er een vragenlijst gevalideerd en gepubliceerd die aan al die eisen voldoet. Behalve dat die lijst gratis beschikbaar is voor scholen, is hij te gebruiken voor alle typen voortgezet onderwijs, dus ook voor het praktijk- en gespecialiseerd onderwijs.
’Thuis, op straat en op internet is het niet veilig, maar op school wel’
Veiligheid is een subjectief begrip en lastig te onderzoeken. Een voorbeeld ter illustratie: op een praktijkschool in een achterstandswijk van een grote stad waren de leerkrachten van mening dat de school onveilig was. Ze vroegen om onderzoek naar de oorzaken ervan. Tot hun grote verbazing gaven de leerlingen aan zich wel veilig te voelen. Ze zeiden: ‘Thuis is het niet veilig, op straat en internet is het niet veilig, maar op school wel, hier wordt naar ons geluisterd.’ Kan een school een groter compliment krijgen?
Doordat een jongere een mes bij zich draagt, kan het onveiligheidsgevoelen van andere jongeren juist toenemen
Op een andere school waar conciërges leerlingen naar de tram moesten begeleiden, vertelde een jongen dat hij zich veilig voelde want hij kon zich verdedigen. Daarop haalde hij een groot mes uit zijn zak. Dit is een belangrijk signaal, want steekincidenten op school komen vaak voor als jongeren zich niet veilig voelen. Als een jongere zich niet veilig voelt, kan het gebeuren dat hij een mes op zak gaat dragen. Doordat een jongere een mes bij zich draagt, kan het onveiligheidsgevoelen van andere jongeren juist toenemen.
In de nieuwe vragenlijst is daarom een onderscheid gemaakt in ‘jezelf veilig voelen’ of ‘hoe je denkt dat anderen zich veilig voelen.’ Veiligheid gaat kortom niet alleen om jezelf.
Veiligheid is plaatsgebonden. Gang, klas en schoolplein: je kunt ze allemaal veilig of onveilig vinden. In de vragenlijst wordt derhalve onderscheid gemaakt naar de plaats van (on)veiligheid. Tot slot is het soort onveiligheid belangrijk, gaat het om fysieke agressie of om digitaal pesten?
Meer dan eigen vak
Uiteraard zorgt een vragenlijst alleen niet voor veiligheid. Net zomin als het installeren van wapendetectors veel helpt. Een ’pestdetector’ is nog niet voorhanden, maar ook als die er wel is, zal dat niet volstaan. Uiteindelijk is veiligheid op school vooral sociale veiligheid is en die maak je met elkaar.
Wat in ieder geval niet helpt, is dat leerkrachten alleen in ‘hun eigen’ vak doceren
School is de plek om met elkaar in gesprek te gaan over veiligheid. Dat is niet altijd makkelijk, vooral niet in tijden van competitie en polarisatie. Wat in ieder geval niet helpt, is dat leerkrachten alleen in ‘hun eigen’ vak doceren. Misschien dat zoiets bij een categoraal gymnasium kan, waar de nadruk van het onderwijs ligt op training van cognitieve vaardigheden, competitie en excellentie. De werkelijkheid, ook die van scholen, is echter gevarieerder. De meeste jongeren zitten op het VMBO, MBO en in het gespecialiseerd onderwijs. Vooral daar moet een docent meer doen dan zich te beperken tot lesgeven in ‘zijn eigen vak.’
Wat kan wel?
Een docent die zich om zijn leerlingen en hun veiligheid bekommert, kan veel voor elkaar krijgen. Prachtig voorbeeld daarvan is dat van een docent in de gesloten jeugdinstelling Schakenbosch. Een van zijn pupillen was een meisje dat Jeugd TBS was opgelegd omdat ze mensen had neergestoken en brand had gesticht.
Haar vertrouwen in mensen en zichzelf groeide, dat gaf haar een gevoel van veiligheid en zelfregulatie
Vrijwel niemand gaf nog een cent om haar toekomst. Ook al omdat ze over een laag IQ beschikt. Met heel veel geduld wist de docent, van klas ‘Groen’, haar te leren plantjes op te kweken. Ze bleek groene vingers te hebben. Haar vertrouwen in mensen en in zichzelf groeide en dat gaf haar een gevoel van veiligheid. Met haar gaat het nu goed, ze woont begeleid zelfstandig en kweekt plantjes.
Wat leert deze casus ons? Dat jongeren op school niet alleen kennis opdoen, maar ook hun sociaal-emotionele vaardigheden leren verbeteren en hun persoonlijkheid vormgeven. Ze leren, als het goed is, ook inhoud te geven aan verbondenheid, competentie en autonomie, als tegenhangers voor competitie en individualisering.
In het debat over onderwijs vergeten de 17,5 miljoen deskundigen in ons land nog wel eens dat jongeren zich eerst en vooral veilig moeten voelen op school, vooral als dat thuis of op straat niet het geval is. Biësta spreekt over de rol die het onderwijs kan spelen in het bieden van veiligheid. Wij kunnen dat als docent alleen maar met hem eens zijn. Iedere stap van een leerling of student, hoe klein ook soms, geeft ons voldoening.
Als alle experts en deskundigen uitgepraat zijn over wat niet kan bij deze of gene leerling, moet een docent altijd proberen te bedenken wat hij of school wel voor deze jongere kan doen. Dat begint bij het bieden van veiligheid, en een luisterend oor.
Peer van der Helm en Chris Kuiper zijn beiden lector aan de Hogeschool Leiden en bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam
Foto: Max Fischer via Pexels.com