Ook Wikipedia ontkomt niet aan bureaucratisering

De online encyclopedie Wikipedia is voor velen hét voorbeeld van een open en democratische organisatie. Ondanks dat ze gerund en bestierd wordt door de deelnemers zelf verliest Wikipedia door bureaucratisering steeds meer haar open en democratische karakter.

De afgelopen jaren verschenen talloze publicaties waarin Wikipedia wordt genoemd en geroemd als een geslaagd voorbeeld van een revolutionaire, innovatieve en democratische vorm van organiseren. De socioloog Justus Uitermark wijdde er in januari 2014 zelfs zijn oratie aan, bij zijn aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar Samenlevingsopbouw aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Het voorbeeld van Wikipedia laat zien hoe ontwikkelingen in informatie- en communicatietechnologie het mogelijk maken dat mensen van over de hele wereld in real-time kunnen samenwerken. Het bestaan van de digitale encyclopedie toont aan dat mensen op eigen initiatief en naar eigen inzicht kennis en energie kunnen bundelen en inzetten om producten en diensten voor zichzelf en hun gemeenschappen te realiseren.

Wikipedia wordt in publicaties en plannen van wetenschappers, managers, bestuurders, burgers en bottom-up adepten als een radicaal nieuwe vorm van organisatie beschouwd: democratischer, inclusiever, innovatiever en veerkrachtiger dan de starre, onpersoonlijke, inefficiënte, hiërarchische en gesloten bureaucratische organisaties waarmee ze steevast wordt gecontrasteerd.

Onvermijdelijke bureaucratisering

Klassieke sociologische theorieën voorspellen dat organisaties die uit ideologische overwegingen open en zelf organiserend zijn, er uiteindelijk ook niet aan ontkomen dat er machtsconcentratie optreedt en dat ze bureaucratische structuren ontwikkelen. De sociologen Robert Michels en Max Weber betoogden een eeuw geleden al dat deze ontwikkeling onvermijdelijk is, naarmate organisaties groeien en complexer worden.

Hoe groter en ingewikkelder de organisatie, hoe moeilijker het wordt dat iedere betrokkene over elke informatie kan beschikken en deel kan hebben aan de besluitvorming. Wanneer arbeidsdeling en formalisering hun intrede doen, verliezen sommige deelnemers in een organisatie hun autonomie en wordt hun bewegingsvrijheid in toenemende mate ingeperkt. Dat gebeurt ook in de oorspronkelijk open en zelforganiserende gemeenschap van Wikipedia.

Machtsconcentratie en decentralisatie

In haar organisatorische evolutie zijn binnen Wikipedia opeenvolgende momenten van machtsconcentratie en decentralisatie te herkennen. Doordat sommige participanten actiever en zichtbaarder zijn betrokken bij het project dan anderen, gedragen zij zich of worden zij gezien als informele autoriteiten. Een andere vorm van machtsconcentratie treedt op in de gevallen dat zij die verantwoordelijk zijn of die zich verantwoordelijk voelen voor de kwaliteit en continuïteit van het project en de realisatie van haar missie macht naar zich toe trekken. Deze vorm van machtsconcentratie wordt in verschillende gevallen met succes aan banden gelegd door leden van de vrijwilligersgemeenschap.

Om de groeiende en steeds complexere hoeveelheid werk te organiseren, worden er voortdurend beleid, posities en procedures gecreëerd en gecultiveerd. Door die voortschrijdende bureaucratisering raken betrokkenen allengs meer geconditioneerd door formele structuren en ingekapseld in de uitvoering van de missie van de centrale organisatie, waardoor de open en zelforganiserende Wikipedia-gemeenschap steeds meer afwijkt van het ideaaltype. In steeds mindere mate is de zelforganisatie het resultaat van de onbepaalde uitkomsten van de door de deelnemers zelf gekozen inspanningen. Tegelijkertijd speelt bureaucratisering juist een belangrijke rol bij het in stand houden van een zo democratisch mogelijke organisatie: middels regels, procedures en posities wordt de macht van vertegenwoordigers ingeperkt en de betrokkenheid van vertegenwoordigden gegarandeerd.

Geen van bovenaf opgelegd proces

Met het concept zelforganiserende bureaucratisering toon ik aan dat zelforganisatie en bureaucratisering onlosmakelijk met elkaar samenhangen. Bureaucratisering is een voortdurend proces dat niet wordt bedacht en ingezet door functionarissen van bovenaf. Het komt voort uit de interactie tussen alle betrokkenen, zowel degenen met formele en informele posities als leden van de vrijwilligersgemeenschap. Allen beschouwen formele en rationele structuren als legitieme vormen van autoriteit om het hoofd te bieden aan de uitdagingen van een groeiende en veranderende zelforganisatie en de daarbij behorende politieke conflicten.

Zelforganiserende bureaucratisering dient het doel van een democratische organisatie, maar legt tevens een sterke neiging bloot om te interveniëren in de resultaten van een zelforganisatie. Bureaucratisering is een geëigend middel om tendensen van machtsconcentratie en de inperking van de autonomie van gemeenschapsleden tegen te gaan. Tegelijkertijd is het een zichzelf versterkende trend: steeds vaker zijn er nieuwe bureaucratische interventies om de organisatie democratisch te laten functioneren.

Inspanningen om de open gemeenschap in stand te houden

Mijn analyse van de evolutie van Wikipedia laat zien dat zowel de leden van de vrijwilligersgemeenschap als hun vertegenwoordigers in deze democratische organisatie als actieve en reflexieve actoren optreden. Ofschoon Michels en Weber ruimte laten voor een interpretatie waarin spelers van onderaf een rol spelen in de machtsconcentratie en bureaucratisering van hun organisatie, wordt uit hun theorieën meestal begrepen dat deze tendensen van bovenaf worden ingegeven. De casus van Wikipedia toont aan dat betrokkenen zich met verschillende belangen en vanuit verschillende overtuigingen inspannen om deze open en zelforganiserende gemeenschap in stand te houden. Enerzijds proberen de vrijwilligers machtsconcentratie tegen te gaan door degenen met formele en informele posities schatplichtig te maken aan bureaucratische processen en verantwoordingsstrucuren. Anderzijds proberen formele en informele autoriteiten hun posities tezelfdertijd te bagatelliseren en te legitimeren door zich aan bureaucratische structuren te onderwerpen en door de deelname van gemeenschapsleden aan hun eigen bestuur te vergemakkelijken.

Het constante streven om Wikipedia zo democratisch mogelijk te houden, leidt tot praktijken van constante disciplinering en zelfdisciplinering, waardoor de organisatie steeds verder af komt te staan van haar oorspronkelijke, open en zelforganiserende opzet.

Emiel Rijshouwer is socioloog verbonden aan het Departement Bestuurskunde en Sociologie van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Dit artikel is gebaseerd op zijn proefschift ‘Organizing Democracy. Power concentration and self-organizing bureaucratization in the evolution of Wikipedia’.

Foto: Echosciences Grenoble (Flickr Creative Commons)