Hoezeer de georganiseerde criminaliteit de maatschappelijke structuren in ons land heeft aangetast, bleek begin dit jaar bij het oprollen van een drugslab in het Noord-Brabantse dorp Leende. In de eerste berichten over de politieactie meldden de autoriteiten op bijna triomfantelijke toon dat ze een stevig klap aan de boeven hadden uitgedeeld.
Van triomf naar verbijstering
Na de aanvankelijke euforie, ontstond er teleurstelling en verbijstering. De deceptie was vooral groot bij carnavalsvereniging De Lolmakers wier praalwagens op het terrein van de pillendraaierij geparkeerd stonden. Gedurende het politieonderzoek kon ze er niet over beschikken, en dat midden in de carnavalsperiode.
En alsof de ramp nog niet groot genoeg was voor de lokale gemeenschap, maakte het Openbaar Ministerie enkele dagen na de politieactie bekend dat een van de mensen die was opgepakt in verband met het ontdekte drugslab, een actief CDA-lid in de gemeente was. De luid bejubelde ferme tik aan drugsbendes bleek dus een minstens zo forse dreun voor de gemeenschap te zijn.
Is deze geschetste verwevenheid van onder- en bovenwereld typisch voor ‘drugsprovincie’ Brabant? Een positief antwoord zou relatief geruststellend zijn - het probleem zou daarmee ‘beperkt’ zijn - maar helaas is ondermijnende criminaliteit letterlijk noch figuurlijk aan grenzen gebonden. Wel is het zo dat uitingsvormen ervan lokaal verschillen. Om die reden alleen al kan het landsbestuur in Den Haag nooit dé oplossing aanbieden, hoogstens kan het gemeenten en provincies ondersteunen en faciliteren om de criminaliteit lokaal terug te dringen.
Beleid op wielen
Het beleid moet niet gericht zijn op de ontwikkeling van een blauwdruk voor de strijd tegen ondermijnende criminaliteit, maar op een optimale samenwerking tussen de verschillende overheden en de samenleving. Een coöperatie die verbeeld zou kunnen worden als vier wielen die allemaal met dezelfde snelheid dezelfde kant opdraaien zodat een voertuig naar voren of achteren beweegt. Als slechts één van de wielen heel erg hard draait en de anderen niet, dan beweegt het voertuig misschien ook wel maar hoogstwaarschijnlijk niet in de door de bestuurder gewenste richting.
Om de metafoor van synchroon draaiende wielen van een vehikel aan te houden, een van die wielen is systematische aandacht voor de ondermijning van de gezagsstructuren. Punt is, zoals een Amsterdamse voetbalfilosoof terecht opmerkte, dat je iets pas ziet als je het doorhebt. Ofwel, om ondermijning te kunnen zien, moet je systematisch kijken. Complicerende factor hierbij is dat een gemeente of provincie die systematisch oog heeft voor de ondermijning van haar gezagsstructuren daardoor slecht uit de bus komt.
Immers, een overheid die níet systematisch kijkt, ziet ook niets en kan vrij lang volhouden dat er in zijn gemeenschap of gemeente weinig aan de hand is. Om die negatieve prikkel weg te nemen, kan het landsbestuur in Den Haag een instantie optuigen, vergelijkbaar met de ombudsman Mensenhandel, die nationaal informatie verzamelt over de ondermijning van het lokale gezag én over de maatregelen van gemeenten en provincies ertegen.
Samenwerking moet, maar is niet vanzelfsprekend
De overheid die als één handelt, vormt het tweede wiel. Eén overheid - een bijna mythisch begrip - staat voor een hechte samenwerking tussen verschillende overheden. Dit vanuit het idee dat een combinatie van verschillende mogelijkheden en bevoegdheden ervoor zorgt dat het juiste middel op het juiste moment wordt ingezet.
Samenwerking lijkt intuïtief logisch, maar gebeurt in de praktijk nog te weinig omdat partijen hun rechten en plichten angstvallig afschermen. Daardoor spelen er voortdurend vragen als wie bepaalt door wie welke actie wordt ondernomen, de politie, het Openbaar Ministerie of de burgemeester? En wanneer? Nu - voor de snelle klap – of over drie maanden, als het hele criminele netwerk in beeld is gebracht en er hogere straffen kunnen worden geëist. Burgemeesters willen vaak dat er direct actie wordt ondernomen, dat zou een signaal geven aan de boeven dat ze in de smiezen worden gehouden.
Ook hier kan de nationale overheid ondersteuning bieden. Bijvoorbeeld door de privacywetgeving zodanig te amenderen dat de samenwerking als één overheid gemakkelijker wordt, en de bevoegdheden van de lokale veiligheidsdriehoek beter maar altijd rechtmatig worden verdeeld.
Maatschappelijke weerbaarheid moet groter
Het derde wiel van de strijdwagen is grotere maatschappelijke weerbaarheid. Behalve voor justitie en bestuur moet er in de strijd tegen ondermijnende criminaliteit ook een rol worden weggelegd voor de samenleving. Burgers moeten gestimuleerd worden om weer melding te maken van criminele gedragingen, ook in gebieden waar crimineel gedrag ‘normaal’ is geworden.
Verder tonen de ervaringen met stadsmariniers in Rotterdam dat het de moeite loont voor de lokale overheid om in wijken te investeren en er zichtbaar aanwezig te zijn. Door meer beleidsvrijheid te creëren kan de landelijke steden en gemeenten ondersteunen om de maatschappelijke weerbaarheid te versterken.
Ontwrichting van de criminele bedrijfsvoering
Het vierde wiel is ontwrichting van de criminele bedrijfsvoering. Criminelen zijn ondernemers die er, in weerwil van hun bijzondere negotie, gewoon een bedrijfsvoering op nahouden. En die kan een overheid ontwrichten, door op zoek te gaan naar de belangrijke maar zwakke schakels erin. Elektriciens bijvoorbeeld zijn onmisbare krachten voor het runnen van een hennepplantage. Als de overheid die eruit weet te halen, dan kan ze de hennepteler danig in de problemen brengen. Dat kan ze ook doen door kritisch te kijken naar de financiële dienstverlening, het notariaat en sommige delen van de advocatuur.
Winst nu leidt tot verlies straks
De strijd tegen ondermijnende criminaliteit is deels een kwestie van capaciteit: mensen en geld. Maar het gaat ook om aandacht voor concrete vragen op specifieke gebieden. Hier aangeduid als het beleid van vier wielen. Alleen met steun van Den Haag kunnen die synchroon draaien. Ondersteuning in vorm van toestemming voor experimenten met besluitvormingsprocedures en informatiedeling.
Ondermijnende criminaliteit kan voor burgers op de korte termijn vaak weinig of zelfs een positieve impact hebben. Natuurlijk waren De Lolmakers blij dat ze hun praalwagens ergens konden stallen, net zoals de bijstandstrekker content is met de tweeduizend euro die hij krijgt voor het ter beschikking stellen van zijn lege zolder.
Dat diezelfde criminaliteit op den duur de bestaande gezagsstructuren aantast en daardoor ook de belangen van carnavalsverenigingen bijstandtrekkers schaadt, daar moet je wel oog voor hebben. Aan de landelijke overheid een schone taak om ervoor te zorgen dat we dat krijgen.
Martijn van der Steen is directeur van de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur in Den Haag en bijzonder hoogleraar Bestuurskunde aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam.
Zie ook de NSOB-publicaties: Ondertussen in de Spaanse Polder en Ondermijning ondermijnd.
Foto: Shirley de Jong (Flickr Creative Commons)