‘Er zijn dingen die je aan ons kunt vragen, en er zijn dingen die niet van ons kunt vragen’, zei ChristenUnie-leider Mirjam Bikker rond de recente val van het kabinet. Voor de ChristenUnie horen ouders en kinderen bij elkaar. Die fundamentele waarde is voor de partij niet onderhandelbaar in de discussie over migratie. Hoewel de VVD niet in staat bleek onder woorden te brengen wat voor hen essentieel was in deze zaak, hield ook zij voet bij stuk en viel het kabinet.
Het conflict tussen ChristenUnie en VVD is een identiteitsgerelateerd conflict. Dat wil zeggen er staan waarden op het spel die ten minste een van beide partijen ervaart als essentieel voor wie zij zijn, voor hun identiteit. In onze samenleving worden we steeds vaker met zulke hardnekkige conflicten geconfronteerd. Denk bijvoorbeeld aan Zwarte Piet en discriminatie in het algemeen, de toekomst van de landbouw, het bestaansrecht van de wolf en medisch-ethische kwesties als abortus of euthanasie.
Voor een stabiele en rechtvaardige oplossing is een transformatieve dialoog nodig
Is het mogelijk zulke hardnekkige conflicten waarin fundamentele waarden en overtuigingen op het spel staan die door betrokkenen als essentieel worden gezien voor wie ze zijn, op te lossen? Een sociaal-politiek filosofisch antwoord.
Identiteit is geen privézaak
Iedereen heeft een idee over zijn eigen identiteit. Dat kan gaan over objectieve kenmerken, zoals huidskleur, geboorteplaats of geslacht. Daarover kunnen meningsverschillen ontstaan en die kunnen in principe op basis van feiten opgelost worden. Identiteit gaat echter ook over waarden, over wat mensen essentieel van betekenis vinden voor wie zij zijn. Over fundamentele verschillen in waarde valt niet feitelijk te argumenteren. Ook kan iemand niet onderhandelen over wat hij of zij als essentieel beschouwd voor wie hij of zij is.
Het invloedrijke politiek liberalisme maakt een onderscheid tussen de privésfeer en de publieke sfeer. In de privésfeer kan iedereen zijn wie hij is, de publieke sfeer wordt geordend op basis van principes die iedereen met elkaar deelt. Het probleem hiervan is dat identiteitsgerelateerde conflicten juist conflicten zijn omdat ze niet tot de privésfeer beperkt zijn. Het onderscheid tussen privé en publiek is zelf waardegedreven, en liberalisme is dan ook zelf partij in diverse identiteitsgerelateerde conflicten, zoals uit de laatste kabinetscrisis blijkt.
Transformatieve initiatieven
Er zijn de afgelopen decennia diverse initiatieven genomen om conflicten op alternatieve wijzen op te lossen. Vaak gaat het om workshops waarin mensen elkaars verschillen beter proberen te begrijpen en ervoor open gaan staan om eigen overtuigingen over hoe zijzelf, de ander en de wereld zijn, los te laten en te vervangen door meer verbindende overtuigingen. Deze transformatieve initiatieven zijn vaak kleinschalig; ze ontberen een duidelijk kader om de effectiviteit ervan te beoordelen en verder te ontwikkelen en worden dan ook nog niet breed toegepast.
Het conflict verdwijnt als een klontje suiker in hete thee
Politiek liberalisme, maar ook de discoursethiek van Jürgen Habermas, kunnen geen rechtvaardige en stabiele oplossing bieden in identiteitsgerelateerde (maatschappelijke en politieke) conflicten. Beide gaan uit van aannamen die in zo’n conflict juist niet vervuld zijn. Politiek liberalisme neemt aan dat identiteitsverschillen tot de privésfeer beperkt kunnen blijven en de discoursethiek dat partijen rationele universele normen voorrang geven boven particuliere waarden. Bij identiteitsgerelateerde conflicten is dit juist niet het geval.
Een zogenaamde transformatieve dialoog kan wél voor een stabiele en rechtvaardige oplossing zorgen. Er zijn veel verschillende manieren waarop deze in de praktijk kan worden gebracht. Kern is dat conflictpartijen zich elkaars perspectief diepgaand eigen maken en hun eigen zelfbegrip nader articuleren of zelfs transformeren. Partijen verplaatsen zich volledig in de belevingswereld van de ander, zodat ze ervaren ‘ik had jou kunnen zijn’. En stellen zich open voor een transformatie in zelfbegrip.
Transformatie van het zelfbeeld
Dit levert naast begrip voor de menselijkheid van de ander meestal ook het volgende op: mensen begrijpen zichzelf beter en kunnen beter onder woorden brengen wat essentieel voor hen is; ze ervaren welke impact zij hebben op de mogelijkheden tot zelfexpressie van anderen; en ze ervaren dat hun eigen identiteit niet per se zo vaststaand hoeft te zijn als ze altijd dachten, in andere omstandigheden waren ze zelf wellicht zoals hun tegenstander geweest.
Een transformatieve dialoog leidt niet zozeer tot overeenstemming, maar tot transformatie van het zelfbeeld, zodat partijen zichzelf, de ander en de wereld echt anders – inclusiever – gaan zien. Het is niet dat er overeenstemming ontstaat over standpunten ten aanzien van het conflict, maar het conflict verdwijnt als een klontje suiker in hete thee.
Verstandig, rechtvaardig en moreel vereist
Veel maatschappelijke conflicten en opgaven raken aan fundamentele waarden die voor bepaalde groepen essentieel zijn. Omwille van ieders zelfexpressie en om gewelddadige escalatie te voorkomen, is het urgent dat samenlevingen het vermogen ontwikkelen zulke conflicten voortvarend op te lossen. Daarom moet de transformatieve dialoog net zo gewoon worden als rationele argumentatie of onderhandeling voor het oplossen van identiteitsgerelateerde conflicten.
Over die beïnvloeding vindt geen open gesprek plaats en juist dát roept weerstand op
Het is niet alleen verstandig om het vermogen tot transformatie in de samenleving te ontwikkelen en in instituties (zoals wetten, procedures, omgangsnormen) te verankeren, het is ook rechtvaardig en moreel vereist. In situaties waarin mensen elkaar hinderen om tot uitdrukking te brengen wie ze zijn, is de transformatieve dialoog de enige manier waarop ieders zelfexpressie en autonomie gewaarborgd kunnen worden.
Immers, de VVD en de ChristenUnie kunnen hun fundamentele verschil uitvechten in een politieke ideeënstrijd om de macht. Dat levert wellicht een heldere beleidskeuze op, maar als een van beide partijen haar zin krijgt, dan wordt de ander in feite onderdrukt in iets wat essentieel voor haar is. Het bezitten van politieke macht is geen rechtvaardiging van zo’n onderdrukking van identiteit.
Transparant institutionaliseren
Maar is het dan wel moreel verantwoord om processen waarin een transformatie van identiteit onderwerp van gesprek is in onze samenleving te institutionaliseren? Is identiteit niet bij uitstek een privézaak?
Mensen worden voortdurend geconfronteerd met claims om anders te zijn. Zo proberen bedrijven door reclames niet alleen een product aan te prijzen, maar ook te beïnvloeden welke waarden mensen als essentieel ervaren. Neem deze slogan bijvoorbeeld: ‘Be real, be free, be fearless, be inspiration, be celebration, be everything you are, and everything you wanna be. Be Marlboro.’
De overheid probeert door nudging mensen tot gedrag te bewegen dat goed voor hen is. In bijvoorbeeld het coronabeleid, het landbouwbeleid en het klimaatbeleid worden voorlichting, wetgeving en handhaving ingezet die impact hebben op de mogelijkheden tot zelfexpressie en het zelfbegrip van mensen. Over die beïnvloeding vindt echter geen open gesprek plaats, en juist dát roept weerstand op.
Het vermogen om zo’n gesprek op een constructieve wijze te voeren is nog niet breed ontwikkeld. De transformatieve dialoog biedt een uitweg om complexe sociale vraagstukken en conflicten wel te kunnen oplossen. En de autonomie van mensen wordt juist beter beschermd door het transparant institutionaliseren van de transformatieve dialoog.
Florian Bekkers is partner/adviseur bij Vide Advies, adviesbureau voor de aanpak van complexe maatschappelijke opgaven. Hij promoveerde recentelijk in de filosofie aan de Universiteit Utrecht met De Transformatieve Dialoog – Over het oplossen van identiteitsgerelateerde morele conflicten.
Foto: Hernán Piñera (Flickr Creative Commons)