Eenzaamheid is al jaren een maatschappelijk probleem zoals de cijfers van het CBS laten zien. Initiatieven om te helpen zijn er dan ook in overvloed. Van organisaties die mensen samenbrengen voor etentjes, uitjes en andere activiteiten tot de nationale coalitie Eén tegen Eenzaamheid van de rijksoverheid.
Alleen zijn wordt gezien als eenzaam zijn
Wie alleen is, hoeft zich niet eenzaam te voelen. Alleen wonen vergroot het risico op eenzaamheid, maar is zeker niet per definitie de uitkomst. Binnen een relatie kunnen de partners zich eenzaam voelen. In de negentiende eeuw werd eenzaamheid vrijwillig opgezocht door schrijvers en poëten. Ook nu zijn er mensen die ervoor kiezen in afzondering te leven en daar perfect gelukkig mee zijn.
Toch is het maatschappelijke verhaal dat wordt verteld altijd dat van mensen die alleen zijn en dus eenzaam (Smith, 2019). Alleen zijn wordt gebruikt als synoniem voor eenzaamheid. Evenals sociale isolatie. Terwijl ook niet iedereen die sociaal geïsoleerd is, zich eenzaam hoeft te voelen. Sociale isolatie wordt over het algemeen gezien als het ontbreken van waardevolle contacten met familieleden en gemeenschap. Sommige mensen kiezen zelf voor isolatie. Wanneer iemand onvrijwillig in een sociale isolatie terechtkomt door bijvoorbeeld ziekte, dan is dat een ander verhaal uiteraard.
Eenzaamheid is een subjectieve ervaring
De meest gehanteerde definitie van eenzaamheid luidt: een onprettige gemoedstoestand die ontstaat door het idee dat er een groot verschil is tussen de kwaliteit en hoeveelheid van de sociale contacten en relaties die je hebt en die je zou willen hebben (Perlman & Peplau, 1982). Eenzaamheid is kortom een subjectieve ervaring en een onprettige ervaring. Eenzaamheid heeft dus niet per definitie te maken met externe factoren. En kan dus ook niet per definitie door externe factoren worden opgelost.
Recent onderzoek gaat zelfs uit van een verbinding tussen eenzaamheid en depressie (Smith, 2019). Voor wie kijkt naar de negatieve emoties die gepaard gaan met eenzaam voelen hoeft dat geen verrassing te zijn: zich niet geliefd en niet gewenst voelen, waardeloos, machteloos, verlaten, kwetsbaar, afgewezen en neerslachtig. Circa de helft van de mensen die zich eenzaam voelt, geeft volgens Smith ook aan zich somber te voelen. Andersom kan depressie ook tot eenzaamheid leiden: jezelf isoleren van de mensen om je heen en een negatief zelf- en wereldbeeld hebben.
Aanbieden van sociale contacten als de oplossing
Hoewel onderzoeken laten zien dat deelname aan sociale activiteiten, zoals vrijwilligerswerk, en deelname aan een vereniging of sportclub, helpt om eenzaamheidsgevoelens tegen te gaan (Niedzwiedz et al., 2016), is het eenvoudigweg betrekken van eenzame mensen bij bijvoorbeeld een etentje geen oplossing, omdat er voorbij wordt gegaan aan de complexiteit van eenzaamheid (Smith, 2019).
Wat verkeerd lijkt te zijn aan de vele initiatieven die eenzaamheid bestrijden, is dat zij eenzaamheid willen oplossen door het aanbieden van nieuwe sociale contacten. Wie eenzaam is moet geholpen worden, zeggen de ook overheidscampagnes van Eén tegen Eenzaamheid. De betrokken buurtgenoot of zoon moet z’n buurvrouw of vader uit te put trekken en helpen aan nieuwe sociale contacten, die vervolgens alles voor deze eenzame persoon lijken op te lossen.
Wat als er niemand bij jou aanbelt?
Er is echter geen bewijs dat eenzaamheid wordt opgelost door dit soort interventies (Fokkema & Van Tilburg, 2006). Eenzaamheid is veel complexer. Campagnes zoals die van de overheid helpen niet, die bevestigen juist het idee van hulpeloosheid en ongewenstheid – die persoon op tv hoeft niets te zeggen en wordt vanzelf geholpen door zijn buurvrouw. Wat als er niemand bij jou aanbelt?
Het zou beter zijn als campagnes laten zien dat je zélf actie kan ondernemen. Is er geen consensus over therapie die alleen werkt als de persoon het zelf wil? Focus daarom op wat mensen zelf kunnen doen om uit hun eenzaamheid te komen.
Campagnes die laten zien wat je zelf kan doen
Voor sommige mensen is eenzaamheid een positieve ervaring, omdat het hen bijvoorbeeld leerde om nieuwe sociale contacten aan te gaan (Smith, 2019). Een mooi voorbeeld is Derek Taylor uit Manchester. Hij realiseerde zich na het overlijden van zijn vrouw en zus op zijn negentigste dat hij niemand meer had en dat bijna niemand contact met hem zocht (BBC). Hij werd eenzaam. Maar hij kwam er weer uit: ‘Ik dacht, wat kan ik doen om me niet meer eenzaam te voelen.’ Hij sloot zich bijvoorbeeld aan bij een koffieclub, leerde de computer te gebruiken, werd vrienden met zijn buren en pakte de telefoon vaker op.
Wat we leren van iemand als Derek Taylor is hoe krachtig het is als je zelf uit je eenzaamheid komt. De gevoelens van machteloosheid en waardeloosheid worden omgezet. Zoals Taylor zegt: ‘Het is alsof je weer leeft.’
Ik pleit voor campagnes die laten zien wat je zelf kan doen. Deze moeten laten zien dat eenzaamheid niet zomaar iets is, dat het hele substantiële gevolgen kan hebben als je zelf geen actie onderneemt, maar ook dat je er zelf uit kan komen (Miller, 2011). Laat met heldere voorbeelden en laagdrempelige stappen zien hoe je dat doet. Laat zien dat de stap naar professionele hulp altijd nog gemaakt kan worden en dat dit soms noodzakelijk is.
Carmen van Andel is de hoofdredacteur van Langer Thuis in Huis. Een complete digitale informatiegids voor senioren die zich willen voorbereiden op een zelfstandige toekomst.
Foto: Lukas Rychvalsky via Pexels.com