Het gaat goed met Nederland. De werkloosheid is laag en na een enorme economische crisis zijn we materieel gezien weer terug op het niveau van tien jaar geleden. De afgelopen 25 jaar is alles beter geworden: de levensverwachting is hoger, net als het opleidingsniveau en de arbeidsparticipatie. Niet verwonderlijk dus dat we volgens het SCP ons leven gemiddeld een 7,8 geven. Al jaren horen we bij de gelukkigste landen ter wereld.
Maar toch. Wie de krant leest en sociale media volgt, merkt dat de stemming vaak anders is, somberder. De flexibilisering van werk, pensioenen, het woningtekort, de stand van het onderwijs, klimaatdreiging, vermogensongelijkheid… Eerder dan het goede nieuws omarmen we het slechte nieuws, ter bevestiging van een breed gevoel van onzekerheid.
Vergist iemand zich hier?
Iedereen tevreden en dan toch onzeker? Vergist iemand zich hier? Nee, het is niet per se een tegenstelling. Tevredenheid gaat over het heden, onzekerheid over de verwachting van de toekomst. Over niet-uitgekomen verwachtingen. Ook in Nederland hebben grote groepen mensen het gevoel achtergesteld te zijn.
En dat is ook niet zo gek. Want ondanks dat Nederland tot de meest welvarende en gelijke landen ter wereld behoort, neemt de ongelijkheid wel degelijk toe. Zo’n 30 procent van de samenleving heeft moeite om bij te blijven en het vermogen is in handen van een klein deel van alle huishoudens. Een behoorlijk deel van de samenleving heeft geen koopwoning maar kent wel stijgende woonlasten, werkt flexibel in loondienst of is op zoek naar werk. Daar komt bij dat niet iedereen het gevoel heeft gehoord te worden. Dat is grond voor wantrouwen en onzekerheid, ook al omdat het vangnet van de collectieve zorg gedurende vele jaren is verkleind.
Is er ook iets aan te doen?
Is er ook iets aan te doen? Voor ons boek Nieuwe zekerheden in onzekere tijden gingen we daarnaar op zoek. We zien drie pijlers waarlangs nieuwe zekerheden vorm kunnen krijgen, en houvast voor de toekomst geven.
Anders denken over sociale zekerheid
De eerste pijler is een verandering van denken over sociale zekerheid. Op dit moment studeert de commissie Borstlap op nieuwe vormen van inkomensbescherming. Werkelijk nieuwe vormen van zekerheid ontstaan evenwel juist door het denken in termen van inkomensbescherming in te ruilen voor een recht op arbeid, zoals vastgelegd in het Handvest voor de Grondrechten van de EU. Dit betekent concreet dat we alle uitkeringsgelden inzetten om te investeren in zinvol werk voor iedereen, te beginnen met mensen die al heel lang in de bijstand zitten. In een ideale situatie bestaat er dan alleen nog voor mensen die niet kunnen werken een vorm van inkomensbescherming, zoals een gericht basisinkomen. Zo verdwijnen gevoelens van onzekerheid op de arbeidsmarkt.
Zekerheden meer op individueel niveau
De tweede pijler speelt in op minder voorspelbare levenslopen. Zekerheden zullen zich veel meer op individueel niveau moeten ontwikkelen. Meer keuzevrijheid en vertrouwen krijgen leiden immers vaak tot meer persoonlijk welbevinden en een gevoel van meer zekerheid. Door bijvoorbeeld verplicht maar individueel te sparen (via een percentage van de loonsom of omzet) kunnen mensen zelf besluiten wanneer ze hun ‘rekening’ aanspreken om zekerheden te creëren. Net als de eerste pijler is ook dit een omwenteling in de manier van kijken naar behoeften, capaciteiten en verhalen van burgers zelf. Mensen voelen zich weer serieus genomen wanneer ze eigenaar zijn van middelen die ze kunnen besteden op een manier en moment waarop het hun uitkomt.
Burgers nemen het voortouw
In de derde pijler nemen burgers en hun organisaties het voortouw, zoals ze nu al vaak doen. Denk aan de talrijke burgerinitiatieven ‘voor-anderen’ en aan sociale ondernemingen, die groeien en bloeien. Denk ook aan de vele filantropische projecten van vermogenden. Een overheid kan deze pijler versterken met de oprichting van een sociaal investeringsfonds, analoog aan de huidige Kabinetsplannen voor een economisch fonds. Bij een sociaal fonds zijn het vooral mensen en instanties met minder middelen die zeker moeten zijn dat ze geholpen worden.
Ruimte voor deelname
Onzekerheid wordt momenteel tevergeefs bestreden met vaste regels en procedures, en te weinig met nieuwe perspectieven. Voor mensen die zich buitenspel gezet voelen biedt dat geen houvast. Het komt er nu op aan mensen meer ruimte te geven en ze meer mogelijkheden tot zelfgekozen deelname te bieden, waardoor zij zich serieus genomen voelen. Dit kan meer zekerheid bieden en nieuwe protesten op het Malieveld voorkomen.
Fabian Dekker is arbeidssocioloog en verbonden aan Start Foundation. Marcel Ham is hoofdredacteur van www.socialevraagstukken.nl.
Vandaag verschijnt de bundel 'Nieuwe zekerheden in onzekere tijden', waarin 17 onderzoekers en journalisten op zoek gaan naar nieuwe zekerheden. Het boek wordt gepresenteerd tijdens De Nacht van de Sociologie.
Foto: Marcel Oosterwijk (Flickr Creative Commons)