Ook op het socialemediaplatform TikTok ontkom je er niet aan: het beeld dat de Nederlandse cultuur en identiteit zou worden bedreigd door moslimmigranten. Theoloog en religiewetenschapper Kirsten Smeets laat zien dat dit vijandbeeld voortkomt uit existentiële onzekerheid.
Gepubliceerd op: 27 mei 2025
Het debat over immigratie is niet weg te denken uit de Nederlandse politiek. Of het nu gaat om Efteling-uitjes, lintjes voor vrijwilligers of asielbeleid, immigratie is een vraagstuk dat telkens weer leidt tot grote politieke verdeeldheid. Hetzelfde zie je terug in andere Europese landen zoals Duitsland en Frankrijk. Ook daar zijn felle discussies tussen enerzijds politici van uiterst rechtse partijen, zoals Alternative für Deutschland (AfD) en Rassemblement National (RN), en anderzijds politici van meer liberale partijen.
Uitsluiting
Ondanks de toenemende secularisatie in de Europese landen speelt religie nog steeds een prominente rol in het politieke debat. In dat debat wordt het beeld geschetst alsof een joods-christelijke cultuur beschermd zou moeten worden tegen islamitische immigranten. Ook op de sociale mediaplatforms zoals TikTok wordt, vaak in kruisbestuiving met de politiek, een Europese identiteit geconstrueerd die moslims buitensluit.
De ‘blanke’ cultuur en identiteit zouden worden bedreigd door islamitische immigranten
Europe for Europeans! Defend Europe! Save Europe! zijn enkele van de slogans die ook de ronde doen op TikTok. Die slogans gaan vaak samen met video’s waarin de christelijke signatuur van Europa wordt weergegeven door afbeeldingen van het christelijke kruis, kathedralen, katholieke heiligen zoals Jeanne d’Arc en christelijke legerleiders zoals Karel Martel en de Albanese prins Skanderbeg.
Op TikTok zijn ook afbeeldingen te zien die de Europese identiteit zouden kenmerken: monumenten zoals de Eiffeltoren en Slot Neuschwanstein, en kunst zoals de Mona Lisa van Leonardo Da Vinci. Daarnaast zijn er verwijzingen naar de superioriteit van het blanke ras.
De ‘blanke’ cultuur en identiteit zouden worden bedreigd door islamitische immigranten. In het uiterst rechtse politieke discours op TikTok worden zij geassocieerd met criminaliteit, onderdrukking, islamisering, intolerantie of simpelweg met het kwaad. Video’s van toespraken van uiterst rechtse politici zoals Geert Wilders (PVV), Alice Weidel (AfD) en Marine Le Pen (RN) die zich uitspreken tegen de islam circuleren in deze algoritmebubbel vrijelijk rond. Net als video’s waarin extreemrechtse symboliek, racisme en fascistische toespraken van Adolf Hitler en de Britse fascist Oswald Mosley centraal staan.
Verschuiving
Deze politieke retoriek komt niet zomaar uit de lucht vallen; het is het resultaat van een lange ontwikkeling die zichtbaar werd tijdens het integratiedebat in de jaren negentig. Dat debat wordt gekenmerkt door drie fasen waarin telkens een verschillend aspect van de sociale identiteit van immigranten wordt benadrukt. In de jaren tachtig werd met name de sociaaleconomische status van immigranten geproblematiseerd. Vervolgens werden in het decennium daarop de culturele achtergrond van immigranten en na 2001 met name hun religieuze identiteit steen des aanstoots.
En dat op zijn beurt leidde ten slotte tot een fundamentele discussie over de multiculturele samenleving, waar onder meer socioloog en later politicus Pim Fortuyn zich kritisch over zou uitlaten.
Polarisatie
Geïnspireerd door de VVD-politicus Frits Bolkestein en de Noord-Amerikaanse politicoloog Samuel Huntington stond Fortuyn aan de basis van het culturalisme. Daarin wordt de westerse cultuur geplaatst tegenover door de islam geïnspireerde culturen.
Fortuyn verbond de Nederlandse identiteit aan een joods-christelijke humanistische cultuur
In dit idee van wat ik religieus civilizationisme noem, verschuift het accent van cultuur naar religie en vormt religie de basis van een identiteit die zich uitstrekt voorbij de grenzen van de natiestaat.
Fortuyn verbond de Nederlandse identiteit aan een joods-christelijke humanistische cultuur. Hij was kritisch op het cultureel relativisme, multiculturalisme en ongebreidelde pluralisme van een elite die in zijn optiek de Nederlandse maatschappij kapot maakte. De fundamentalistische islam vormde volgens dezelfde Fortuyn een ware bedreiging voor het Westen, omdat het zijn conflicterende normen en waarden zou opleggen aan de Nederlandse samenleving.
Fortuyn stond aan de basis van een religieuze polarisatie, een botsing van religieuze contra-identiteiten, waarin het christendom expliciet wordt gekoppeld aan de identiteit van de eigen ingroup en de islam aan een outgroup van immigranten. Hoewel Fortuyn zich niet identificeerde als een radicaal- of extreemrechtse politicus, heeft hij uiterst rechtse politici in Europa wel geïnspireerd met zijn religieuze racialisering van immigranten.
Onzekerheid
Het gepolariseerde anti-immigratiedebat van uiterst rechtse politieke partijen en bewegingen in Europa, waarin religie een centrale rol speelt in het definiëren van wij en zij, heeft een dieperliggende oorzaak. In mijn proefschrift betoog ik dat uiterst rechtse politieke partijen een noodrem vormen voor Europese burgers in een almaar complexer wordende samenleving.
Groepen die denken in termen van wij worden door uiterst rechts tot doelwit gemaakt
De toegenomen complexiteit van westerse samenlevingen ten gevolge van processen zoals secularisatie, individualisering en (neoliberale) globalisering, heeft geleid tot een verlies van identiteit, verlies van controle en een toegenomen snelheid van verandering. Het gevoel van existentiële onzekerheid dat zij oproepen, vormt een voedingsbodem voor het pleidooi van uiterst rechtse politieke leiders om terug te keren naar eenvoud (simpele oplossingen voor complexe problemen), voor een focus op de eigen groep (de natie- en een ik-gerichtheid), eigen belang eerst. Partijen als de Verenigde Naties, de NAVO en religieuze groepen zoals moslims die denken in termen van wij, worden door uiterst rechts tot doelwit gemaakt.
Spiegelidentiteit
Een veronderstelde christelijke identiteit wordt gepresenteerd als spiegel-identiteit tegenover een evenzeer veronderstelde islamitische identiteit. Omdat westerse samenlevingen in toenemende mate geseculariseerd zijn, is die christelijke identiteit vooral cultureel van aard. Niet de theologie, ethiek of religieuze praxis staan centraal, maar de joods-christelijke waarden of het christelijk erfgoed van Europa. De waarden van islamitische immigranten zouden daartegenover staan.
Deze geconstrueerde tegenstelling leidt tot religieuze polarisatie die ook op TikTok duidelijk zichtbaar is. De bredere, politieke en sociale ontwikkelingen in de samenleving vinden er hun weerslag. Om religieuze polarisatie op TikTok en andere sociale mediaplatforms tegen te gaan, is het van belang dat we in politiek én samenleving niet denken in termen van wij-zij of de antipartij, maar de vraag centraal stellen: hoe kunnen we samen verder komen?
Kirsten Smeets is theoloog en religiewetenschapper. Ze is docent en onderzoeker, gespecialiseerd in de relatie tussen filosofie, politiek en religie, aan de Universiteit Utrecht en de Radboud Universiteit Nijmegen.
Foto: Damien Roué (Flickr Creative Commons)