Nederland is al jarenlang in de greep van een migratieobsessie. Migratie komt voortdurend onder een vergrootglas te liggen door een cocktail van politieke retoriek, angst, mediabeeldvorming en wantrouwen. Dat betoogt bestuurskundige Peter Scholten in zijn nieuwe boek De Migratie-Obsessie. Wat zijn de mechanismen achter deze migratie-obsessie?
Gepubliceerd op: 15 september 2025
De ‘migratie-obsessie’ laat zien hoe de samenleving en belangrijke instituties als politiek, beleid, media en wetenschap worstelen met snelle veranderingen en toenemende complexiteit in de samenleving.
Migratietaal om migratie te problematiseren
Ten eerste: het migratiedebat gaat vaak niet eens echt over migratie. We gebruiken ‘migratietaal’ om vooral internationale migratie te problematiseren, maar ook om allerlei andere problemen te ‘migrantiseren.’ Termen als ‘migratie’, ‘migrant’ en ‘integratie’ worden gebruikt om angst en onzekerheid op migratie te projecteren, angst en onzekerheid veroorzaakt worden door hoe globalisering de samenleving verandert.
Migratie wordt zo tot een obsessie doordat het een proxy wordt voor angst over hoe globalisering nieuwe vormen van ongelijkheid veroorzaakt. Over hoe die globalisering de natiestaat uitdaagt, en vaak met grote onzekerheden gepaard gaat. Dit heet ook wel ‘omgericht gedrag’; frustratie over het ene probleem wordt geprojecteerd op een ander.
Er is nauwelijks een tegenstem tegen de migratie-obsessie
Dit verklaart ook waarom het migratiedebat vooral een debat over maar nauwelijks met migranten is. Omdat het debat niet over migratie ‘an sich’ gaat, en migratietaal ook nauwelijks raakt aan hoe personen zich echt identificeren (migrant zijn is geen identiteit), wordt het object van de migratieobsessie wel geconstrueerd maar niet betrokken.
Bovendien bevinden migranten zich vaak in een relatieve zwakke positie waar het gaat om maatschappelijke invloed. Dit heeft als belangrijk gevolg dat er nauwelijks een tegenstem is tegen de migratie-obsessie. De migratie-obsessie wordt gevoed door ongelijkheid, maar voedt deze ongelijkheid zelf ook.
De irrationaliteit van de migratie-obsessie
Ten tweede maakt het migratiedebat in Nederland heel pijnlijk duidelijk hoe moeilijk het is om complexe vraagstukken te beslechten met feiten en cijfers. Obsessies zijn vaak per definitie irrationeel. Ten aanzien van migratie is er geen gebrek aan cijfers en feiten; er zijn weinig landen waar migratiecijfers en ook migratieonderzoek zo breed ontwikkeld is als in Nederland (denk aan de rol van het CPB, CBS, SCP, WODC).
Kennis is echter niet en eigenlijk nooit doorslaggevend voor beleid
Echter, cijfers kunnen vaak heel verschillend geïnterpreteerd worden. Of het aantal migranten in een bepaald jaar hoog of laag is, is afhankelijk van het wegingskader dat je hanteert.
Zoals Hein de Haas in zijn meesterwerk Hoe migratie echt werkt heeft laten zien, weten we heel veel over migratie. Maar dergelijke kennis is niet en eigenlijk nooit doorslaggevend voor beleid. Dit laat zien dat er veel beleidsmythen zijn, maar verklaart niet waarom die mythen er zijn en waardoor ze zo hardnekkig zijn.
Er vindt in Nederland een felle strijd plaats over zowel de selectie als de interpretatie van feiten en cijfers over migratie. Ook tussen onderzoekers onderling. Enerzijds is dit volstrekt normaal, en mag diversiteit aan interpretaties van cijfers en onderzoek niet opgevat worden als ambiguïteit maar juist als een volwassen vorm van wetenschappelijke dialoog. Anderzijds wordt het problematisch wanneer deze strijd vooral politiek gedreven is. Dan kan discussie over cijfers en feiten vervallen tot een vorm van politiek met andere middelen.
De politieke logica achter de migratie-obsessie
Ten derde, migratie is politiek vuurwerk. Het is een mythe dat migratie en integratie lang niet op de politieke agenda hebben gestaan; ze staan daar nu al meer dan vijftig jaar vrijwel voortdurend. Wel is duidelijk dat migratie symbool staat voor een veel bredere omslag in de Nederlandse politieke cultuur; van een consensusgerichte cultuur van pacificatie en ‘polderen’ naar een cultuur van politieke confrontatie waarin het benoemen van problemen centraal staat.
De kracht van populistische partijen als LPF en PVV zat hem vooral in de ambivalentie van gevestigde partijen
De opkomst van populisme speelde hierbij een belangrijke rol; voor populisten vormde (en vormt) migratie het ideale onderwerp om de status quo in de politiek te bestrijden. Diverse onderzoeken hebben laten zien dat deze politisering van migratieproblemen niet alleen voortkomt uit maatschappelijke onvrede, maar deze in belangrijke mate ook zelf gevormd heeft.
Bovendien was deze populistische mobilisatie rond migratie mogelijk doordat gevestigde partijen eigenlijk geen helder verhaal hadden over de migratiesamenleving. De kracht van populistische partijen als LPF en PVV zat hem vooral in de ambivalentie van gevestigde partijen.
De PvdA zat gevangen in het ‘progressieve dilemma’ tussen internationale solidariteit en solidariteit met de arbeidersklassen ten behoeve van de verzorgingsstaat, de VVD in een hardnekkige strijd tussen (vooral economisch gedreven) liberalen en (meer cultureel gedreven) conservatieven, en het CDA tussen opkomen voor religieuze diversiteit in het algemeen en het omgaan met de opkomst van Islam in het bijzonder.
Hoe de media de migratie-obsessie voeden
De migratie-obsessie is ten vierde niet los te denken van hoe de moderne media werken. De media geven niet alleen aandacht aan migratie, ze vormen het maatschappelijke sentiment ook met hun aandacht. Het draait bij medialogica vaak om dramatisering, personalisering, het hebben van iets ‘nieuws’, iets waar iemand de schuld van kan worden gegeven, en iets wat een concrete aanleiding heeft.
De migratie-obsessie draait om het vrijwel perfecte samenspel tussen media en politiek
Migratie is een soort perfecte storm met een samenspel van dramatische crisistaal en enerverende verhalen over wat er mis is met migratie en beleid en wat er allemaal nog mis zou kunnen gaan. Maar ook met verhalen over het falen van betrokken instanties en dan vaak ook nog rond incidenten die opgeblazen of ‘gemigrantiseerd’ worden. Sociale media voegen er een tunnel of echo-effect aan toe, waarbij mensen steeds maar weer gesterkt worden in hun vermoedens en gevoelens.
De migratie-obsessie draait om het vrijwel perfecte samenspel tussen media en politiek. Een politiek die een crisisgevoel rond migratie wil ‘benoemen’, media die dit gevoel weten te vormen, en een maatschappelijke onvrede die daardoor alleen maar verder toeneemt.
Beleid en de migratie-obsessie
Tenslotte wordt de migratie-obsessie ook gevoed door een vertrouwensparadox. Enerzijds is er een voortdurende roep tot meer beleid en een rotsvast geloof in de ‘maakbaarheid’ van migratie en integratie. Er moet steeds maar weer meer beleid komen en vooral strenger beleid. Anderzijds is er voortdurend wantrouwen richting de instituties en organisaties (zoals COA, IND) die dat beleid moeten vormgeven, en is veelvuldig duidelijk geworden dat de invloed van beleid op migratie en op integratie relatief beperkt is.
Deze vertrouwensparadox draagt een gevaar in zich van steeds maar weer verdere ondermijning van vertrouwen in overheid, en daaraan gerelateerd, ook in beleid, politiek en democratie. Door de migratie-obsessie is het echter lastig voor beleidsmakers en politici om niet steeds elkaar te ‘over-toepen’ in beleidsvoorstellen, denk maar aan ‘het strengste asielbeleid ooit’ of aan de steeds bredere verleiding om met migratie-streefcijfers te komen.
De obsessie met migratie zorgt voor vervreemding aan vrijwel alle kanten van de samenleving
De obsessie is niet zonder gevolgen
De migratie-obsessie kent niet een schuldige. Het is juist een samenlevingsprobleem, waarbij angst, irrationaliteit, politisering, medialogica en de vertrouwensparadox allemaal schakels vormen die tezamen een migratie-obsessie creëren. Deze obsessie is niet zonder gevolgen.
Het zorgt voor vervreemding aan vrijwel alle kanten van de samenleving, zowel onder migranten en een groeiende groep ‘afgehaakten’, als onder Nederlanders die in de greep zijn van de politiek van angst. Het ondermijnt echter ook vertrouwen in instituties als overheid, politiek, media en wetenschap, en in brede zin vertrouwen in de democratie.
Dit maakt het migratiedebat niet minder maar juist meer belangrijk, maar moet het wel op een juiste manier gevoerd worden. Namelijk als een debat over een snel veranderende samenleving die worstelt met de gevolgen van globalisering, met de relatie tussen kennis en complexiteit, met de veranderende rol van (nationale) politiek en media en met het toenemend wantrouwen jegens instituties.
Peter Scholten is hoogleraar Governance of Migration and Diversity aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
Op 19 september verschijnt zijn boek De Migratie-Obsessie.
Foto: Bas Bogers (Flickr Creative Commons)
Het boek de Migratie-Obsessie komt als geroepen maar of de politiek het werkelijk zal lezen schat Abelkader Benali laag in.
Overwegend weten alle partijen wel dat migratie niet als veelkoppig monster bezien kan worden, migratie is een gegeven en nuchter beschouwd versterkt het samenlevingen meer dan dat het ze verzwakt.
Wie dat wel gelooft maakt van Nederland een fantasieland. Het cyclische karakter ervan is ook genoegzaam bekend; in opkomende economieën die voorheen een groot deel van hun werkpopulatie zagen vertrekken, de zogenaamde emigratielanden, ontdekt men dat bij structurele groei men ook over zal moeten gaan tot immigratie.
We leven inderdaad in een tijdperk van migrantisatie waarin globale uitdagingen worden vernauwd tot migratieproblemen waar populistische partijen hun succes aan te danken hebben. Waar de samenleving voor wegloopt is dat men niet én een samenleving gerund door arbeidskrachten kan hebben én dat die samenleving daar onaangetast door blijft. Wie dat wel gelooft maakt van Nederland een fantasieland.
Rotterdam heeft decennialang geprofiteerd van goedkope arbeidsmigranten met enorme vergroting van vooral de zuidkant van de stad tot gevolg; het is pas onlangs dat men bewust werd dat economische groei een uithollend effect heeft op het welzijn van de stad. In plaats van hier de energie op te richten, richt men de pijlen op de migranten.
Maar die hebben al een hoge prijs betaald voor hun aanwezigheid, los van ontworteling en verlies van levenskwaliteit leven migranten korter, ongezonder en onder slechtere omstandigheden dan autochtone bewoners, ook wanneer ze dezelfde arbeid verrichten. Migratie lijdt onevenredig onder beeldvorming. Kan een boek die beeldvorming nuanceren, wellicht corrigeren? Ik help het hopen.
Abdelkader Benali, schrijver
De obsessieve omgang met ‘migratie’ duurt nu al zo’n dertig jaar, ziet historicus Leo Lucassen.
Het stuk van Peter Scholten, gebaseerd op zijn te verschijnen boek, is mij uit het hart gegrepen. De obsessieve omgang van politici en media met ‘migratie’ duurt nu al zo’n dertig jaar, als we Bolkesteins (leermeester van Wilders) doelbewuste politisering in de verkiezingen in het voorjaar van 1994 en de opkomst van Fortuyn als startpunt nemen.
Als historicus zou ik willen wijzen op de langetermijn- oorzaken èn gevolgen van de omslag van het naoorlogse ‘migratie-optimisme’ naar de pessimistische obsessie die centraal staat in Scholtens nieuwe boek. En dan doel ik met name op de bredere implicaties van de sinds de jaren negentig steeds dieper verankerde islam-haat en de racistische xenofobie meer in het algemeen. Dat blijkt onder meer uit het steeds breder gedeelde idee dat Nederland en Europa worden bedreigd door ‘omvolking’, waarbij asielzoekers uit islamitische landen als een soort paard van Troje worden voorgesteld.
Een hefboom van rechts-autoritaire politiek
Zoals de zeer zorgwekkende politieke situatie in de VS en de opkomst van extreemrechtse partijen in Europa laten zien, dient de migratieobsessie vooral als een hefboom voor de normalisering van (extreem) rechts-autoritaire politiek en mensbeeld.
De gemaskerde ICE-agenten die in de Verenigde Staten lukraak mensen van de straat plukken alleen maar omdat ze er ‘Mexicaans’ uitzien, vormen onderdeel van een anti-democratische agenda. Het aanjagen en mobiliseren van vreemdelingenhaat wordt zo gebruikt als biksemafleider van de echte problemen en vormt een cruciaal onderdeel van de voorstelling dat ‘woke links’ een existentiële bedreiging vormt voor het ‘eigen volk’.
Wegtrekken migratiegordijn
Deze ‘perfecte storm’ is niet nieuw en vertoont verontrustend veel parallellen met de jaren dertig toen in Duitsland, maar ook in menig ander land, ‘joden’ als zondebok voor allerlei maatschappelijke problemen werden gebruikt, met als doel een dictatuur te vestigen, gebaseerd op een racistisch mensbeeld .
Zover is het nog niet in Europa, maar dat de ‘nativistische’ omslag van de jaren negentig zo’n lange adem heeft, is geen hoopvol teken. Migratie fungeert al decennia uiterst effectief als een duizend-dingen doekje, dat de echte oorzaken van sociale ongelijkheid, woningtekort en het uitkleden van publieke voorzieningen – het neo-liberalisme – wegpoetst.
Het helpt dan niet als linkse en middenpartijen meegaan in het obsessieve migratieframe, in de hoop door een iets gematigder versie de kiezer aan hun kant te krijgen. Zoals politicologen keer op keer benadrukken, is die hoop vergeefs en verdiept het de migratieobsessie alleen maar.
Ik hoop dan ook zeer dat Scholtens boek een aanzet zal zijn om het debat veel breder te trekken en dat door het migratiegordijn weg te trekken de werkelijke oorzaken en bedreigingen in het volle licht komen te staan.
Leo Lucassen, hoogleraar arbeids- en migratiegeschiedenis en directeur van het Internationaal Instituut van Sociale Geschiedenis