‘Mijn toespraak tijdens de alternatieve dodenherdenking op 4 mei 2025 in Den Haag kwam recht uit mijn hart en is gebaseerd op mijn ervaringen in Bosnië en Nederland. Ik vind dat we in Bosnië, Nederland, Europa en andere werelddelen te maken hebben met nieuw fascisme. Maar het wordt lang niet altijd zo genoemd. De PVV is een fascistische partij, een partij van de haat. Niet de partij van de vrijheid. Ongeveer een kwart van de Nederlanders heeft op die partij gestemd. Daar zou massale verontwaardiging over moeten zijn, maar die is er niet.
‘We horen nu opvattingen over moslims waar zelfs Karadzic en Mladic zich voor zouden schamen’
We horen nu opvattingen over moslims waar zelfs Radovan Karadzic (oorlogsmisdadiger en oud-president van de Bosnische Serviërs, MR), en Ratko Mladic (voormalig opperbevelhebber van de Bosnisch-Servische troepen, MR) zich voor zouden schamen. De negatieve framing over moslims en de problemen die zij zouden veroorzaken zijn we normaal gaan vinden. Maar we hebben volgens mij vooral een probleem met moslimhaat. Zelf ben ik blank, ik ben niet herkenbaar als niet-Nederlander. Maar mijn zoontje is moslim en gekleurd. Ik zal alles, alles, alles doen om hem te behoeden voor mijn lot.´
Ook tijdens presentatie van zijn boek Mijn Liefste, brieven van Srebrenica op 21 juni 2025 benoemt Hadziibrahimovic de zaken zoals hij ze waarneemt. En zoals een deel van de ruim zestigduizend in Nederland woonachtige Bosniërs ze zien.
42 brieven
Twee weken voor de presentatie spreek ik Hadziibrahimovic in zijn tuin. Het is mooi weer en er zijn heerlijke zoete Bosnische koekjes, gebakken door een goede kennis. ‘Dit boek is het gevolg van een droom´, vertelt Hadziibrahimovic. ´Ik droomde over een boek met ansichtkaarten uit Srebrenica, geschreven door overlevenden aan hun vermoorde familieleden of vrienden. Maar toen ik Dion van den Berg van PAX een paar dagen later over mijn droom vertelde, zei hij dat het brieven zouden moeten worden. Hij had gelijk want in een brief kun je meer kwijt.
‘Velen zijn er nog niet aan toe of willen juist hun wonden niet opnieuw open halen’
Ondanks de ruime oproep die we samen met PAX (vredesorganisatie, MR) in Nederland en Bosnië deden, had ik twee maanden geleden nog maar vijftien brieven. Velen zijn er nog niet aan toe of willen juist hun wonden niet opnieuw open halen. Maar opeens begonnen de brieven te komen. Soms twee of drie op een dag. En nu is er dus een boek met 42 brieven van geliefden aan mensen die in en om Srebrenica vermoord werden. Het zijn allemaal heel pakkende brieven. Mensen leggen hun ziel bloot en delen dat met ons. Het is helemaal niet makkelijk om zo’n brief te schrijven. Het vergt inlevingsvermogen, herleven, dingen benoemen. Dat is echt moeilijk en daarom ben ik de briefschrijvers zo dankbaar.’
De 11 stemmen van SrebrenicaAlma Mustafic is afkomstig uit Srebrenica. Ze is mensenrechtenambassadeur van de gemeente Utrecht, genocidespecialist in dienst van de Hogeschool Utrecht en overlevende van de genocide in Bosnië. Ze doet een soortgelijk project als Hadziibrahimovic: De 11 stemmen van Srebrenica, mede uitgevoerd door Nationaal Monument Kamp Vught. Op de website van haar site staat deze waarschuwing: ´Genocides beginnen relatief onschuldig met dehumanisatie, om te eindigen in geweld en vernietiging. Ik wil niet dat mijn kinderen hetzelfde meemaken als ik. Daarom is dit project zo belangrijk. Laten we leren van hen die hun land moesten ontvluchten vanwege de verwoestende gevolgen van polarisatie.’ De elf stemmen van Srebrenica is een multimediaal project en onder andere te zien op de website van Nationaal monument Kamp Vught. |
Hadziibrahimovic: ´Tijdens de val van Srebrenica in 1995 was ik al in Nederland. Ik heb de hele dag gehuild omdat ik wist dat er moordpartijen zouden plaatsvinden. En ik ben waarschijnlijk niet de enige die op die dag huilde. Het koelbloedig vermoorden van mensen gebeurde sinds 1992 al in alle plaatsen waar Servische troepen binnenvielen. Ook in Brcko waar ik woonde, zijn duizend mensen vermoord. Overal werden mensen vermoord alleen omdat zij Mustafa of Martin heetten. Waarom zou dat niet in Srebrenica plaatsvinden? Kijk, Srebrenica staat nu symbool voor alle lijden, maar Srebrenica is geen incident. Srebrenica is geen uitzonderlijk geval. Srebrenica is het slotstuk van de genocide die in april 1992 begon.
‘Wij werden feitelijk ter dood veroordeeld’
Ook Dutchbat (Nederlands VN-bataljon dat betrokken was bij de val van Srebrenica, MR), de Nederlandse regering en de hele internationale gemeenschap wisten dat dit soort dingen gebeurden. De Bosnische vluchtelingen vertelden verhalen over moordpartijen, kampen, verkrachtingen en dat soort gruwelijkheden. Dus als ze zeggen dat ze het niet wisten, dan liegen ze.
Ze hadden moeten weten dat het brutale agressie vanuit Servië richting Bosnië was. En er kwam vanuit de internationale gemeenschap geen interventie, maar er kwam wel een wapenembargo. En wie had daar last van? Bosnië. Wij werden feitelijk ter dood veroordeeld. Het is een wonder dat dankzij dappere jongens en meisjes niet heel Bosnië onder de voet is gelopen.’
Ter gelegenheid van dertig jaar Srebrenica wordt op verschillende manieren aandacht aan de genocide besteed. Natuurlijk gebeurt dit allereerst om respect te betonen aan de vermoorde mensen. Om hen te herinneren, te gedenken. Tegelijkertijd worden de waarschuwingen voor het opnieuw opkomend fascisme luider en meer nadrukkelijk. De analogie met de framing en ontmenselijking van ´de ander´ als opmaat naar de oorlog in voormalig Joegoslavië en de genocide aldaar wordt gezien en steeds vaker expliciet benoemd.
‘We noemen het populisme, extreemrechts, maar we durven het niet bij de echte naam te noemen’
‘Ik hoop dat de boodschap aankomt. Heel veel mensen zeggen: ja, ik besef nu eindelijk waar het over gaat. Deze man benoemt het en het is inderdaad zo. Ik hou van Nederland, geloof me. Ik woon hier vanaf mijn vijftiende en ik ben nu 46. Dus het grootste deel van mijn leven heb ik hier doorgebracht. Ik heb hier mijn school afgerond. Ik heb hier gewerkt. Ik heb nooit in Bosnië gewerkt, ik heb er niet eens de basisschool mogen afronden. Mijn leven speelt zich hier af, dit is mijn thuis en ik gun dit land het beste.
Hadziibrahimovic: ‘Alleen de richting die we nu op gaan is niet goed. Het is niet zo dat veel Bosniërs uitsluiting ervaren, het is eerder angst. Angst voor weer een herhaling en daarom ben ik ook zo uitgesproken. We noemen het wel populisme, maar het is fascisme. We noemen het populisme, we noemen het extreemrechts, maar we durven het niet echt bij de echte naam te noemen.’
Herdenking in Bosnië
In Bosnië zelf is de herdenking van de genocide van Srebrenica ieder jaar een grote gebeurtenis. Op de elfde juli verzamelen zich tienduizenden mensen op de indrukwekkende begraafplaats tegenover de accufabriek die destijds de compound van Dutchbat was. Afgezien van Republika Srpska, het Servisch deel van Bosnië, staat het hele land die dag in het teken van de ‘Bloem van Srebrenica’. Vanuit Tuzla lopen honderden mensen de route die de vluchtende mannen vanuit Srebrenica liepen, maar dan in omgekeerde richting. Een aantal Dutchbat-veteranen doet hieraan mee. Vanuit alle richtingen zijn tegelijk ook groepen fietsers onderweg naar Srebrenica. En al meer dan tien jaar wordt de Moto-maraton georganiseerd. Duizenden motorrijders rijden vanuit Sarajevo in kolonne naar Srebrenica. Onderweg worden bij verschillende massabegraafplaatsen ceremonies gehouden om respect te betonen aan degenen die daar begraven zijn.
Allemaal heel mooi en indrukwekkend. Maar de grote aantallen, de zeeën van graven overal in Bosnië, de enorme hoeveelheid graven op de gedenkplaats in Srebrenica maken het gek genoeg ook weer anoniem. Tijdens de Moto-maraton dragen alle deelnemers een T-shirt met daarop het aantal vermoorde mannen. 8372. Een abstract, niet te bevatten getal. Maar achter ieder individu staan persoonlijke verhalen, gevoelens en afgebroken levens. Iedere genocide is een optelsom van individuele dramatische - en invoelbare - gebeurtenissen.
Brief aan vermoorde zoon
Een persoonlijk verhaal betreft de levens van Fejzo en zijn moeder Fadila Efendic, een van de briefschrijvers in het boek van Hadziibrahimovic. Dertig jaar nadat hij werd vermoord, schreef zij een brief aan haar zoon.
Mijn liever zoon Fejzo,
Je moeder mist je heel erg. Iedere ochtend als ik wakker word en opsta, denk ik aan jou. Hoe jij gemarteld werd, hoe zij jou je leven hebben ontnomen. Mijn pijn is groot. Ik weet dat ik geen antwoord zal krijgen op deze brief, toch houdt dat me niet tegen om die te schrijven.
Jij was nog maar net twintig jaar oud, toen de vijand je vermoordde. Ik kijk naar je leeftijdsgenoten, hoe zij hun kinderen groot brengen. Waar ben jij, ziel van je moeder? Jouw laatste woorden echoën in mijn oren: ‘Huil niet, moeder. Ik zal er zijn op een andere wereld.’
Moeder luistert nog steeds naar je woorden. Moeder huilt niet. Maar hoe lang kan ik dat nog volhouden? IK leef alleen in ons huis in Potocari. Vaak bezoek ik jouw graf en dat van je Papa Hamed. Je zus Nihra leeft gelukkig met haar gezin in Sarajevo.
Met groot verdriet stuur ik je deze brief.
Jouw moeder Fadila houdt van je!
Marc Räkers is verbonden aan Eropaf! en al een paar jaar deelnemer aan de Moto-maraton. Mijn liefste, brieven van Srebrenica kun je bestellen bij PAX. Op de website van PAX zijn de gepubliceerde brieven ook te lezen. Over zijn eigen oorlogservaringen en zijn vluchtverhaal uit Brcko schreef Hadziibrahimovic het aangrijpende boek De oorlog in mij. Dit is te bestellen via uitgeverij Bloemberk.
Foto: Haris Begić