Als ik naar het regeerprogramma kijk, valt er één ding vooral op. Alle wezenlijke problemen worden naar voren geschoven. We leven in een tijd dat de pers niet altijd de kritische rol waarmaakt waar ze voor zijn. Ik kwam laatst zelfs een ervaren journalist tegen die de PVV geen kritische vraag wilde stellen ‘omdat hij ze een kans wilde geven’. Volgens mij heb je dan het verkeerde beroep gekozen. Gelukkig hebben we ook de wetenschap nog om kritisch te reflecteren op de kabinetsplannen.
Niks mis met innovatie, alleen is het dan wel heel vervelend dat het kabinet een miljard bezuinigt op hoger onderwijs
Innovatie
Alle problemen in het land worden naar verluidt met innovatie opgelost. De redactie van de Avondshow met Lubach zocht uit dat het woord maar liefst 85 keer voorkomt in het kabinetsprogramma. Niks mis met innovatie, alleen is het dan wel heel vervelend dat het kabinet een miljard bezuinigt op hoger onderwijs en het nationale groeifonds (waar vele miljarden inzaten) sloopt. Innovatie zal niet spontaan tot stand komen en zeker niet allemaal door AI, waar men zich laat bijstaan door Maurice de Hond die kennelijk weer een nieuw leuk businessmodelletje heeft gevonden. Als innovatie het antwoord is, maar je alle bronnen van innovatie laat opdrogen, gaat het niet werken.
Er is beperkt aandacht voor de lange termijn
Preventie
Nog een ongerijmdheid is preventie. Het kabinet-Schoof zegt daarop in te zetten, maar bezuinigt tegelijk op allerlei vormen van preventie en op gemeenten die toch voor een belangrijk deel op de rol staan voor het uitvoeren van preventieve maatregelen. Het zal een zeer vindingrijk ambtenarenapparaat vergen om een kwadratuur van de preventiecirkel te maken.
Planbureaus
In een voor Planbureaus scherpe bewoordingen wordt het kabinet de les gelezen: Er is beperkt aandacht voor de langetermijn. Zaken die bijdragen aan brede welvaart later, zoals het verhogen van de onderwijskwaliteit, het realiseren van natuurherstel en het verkleinen van gezondheidsverschillen zijn ‘niet ingevuld’, Haags jargon voor: er gebeurt geen malle moer op dat terrein.
Via kortingen op het gemeentefonds dreigt een stapeling van bezuinigingen
Bas Jacobs maakte het nog even af in Buitenhof door te stellen dat ook de overheidsfinanciën in gevaar zijn omdat aangekondigde bezuinigen allemaal boterzacht zijn. Denk aan onrealistische verwachtingen dat we wel even minder kunnen afdragen aan de EU, radicale bezuinigen op ambtenaren of optimistische aannames over het reduceren van administratieve lasten. De Raad van State spreekt in dit verband over ‘permanent op de vluchtstrook rijden’.
Cultuur
Het is zeer bijzonder dat in de beschouwing van de Planbureaus er geen woord gerept wordt over de aangekondigde maatregelen op het gebied van cultuur. Hebben ze bij het SCP zitten slapen? Dan gaat het over de verhogingen van BTW (en natuurlijk niet op de pretparken die populair zijn bij de PVV achterban, hoe schaamteloos kun je zijn), maar ook tal van andere bezuinigen liggen op de loer.
Een land dat bezuinigt op cultuur is een arm land in vele opzichten
Via kortingen op het gemeentefonds dreigt een stapeling van bezuinigingen, zoals minder subsidies en het verminderen van giftenaftrekken. PWC becijfert dat bezuinigingen op cultuur ook de economie raken. Een land dat bezuinigt op cultuur is een arm land in vele opzichten. Cultuur is geen linkse hobby maar een essentieel onderdeel van onze beschaving.
Sociale cohesie
Een laatste bron van kortetermijndenken vormen bezuinigingen op sociale cohesie. In het eufemisme jargon van de planbureaus heet dat: ‘Het kabinet benoemt geen expliciete prioriteiten voor het bevorderen van de sociale cohesie op de langere termijn. Wel schaft het mogelijkheden daartoe af: de maatschappelijke diensttijd en de subsidie voor gemengde brugklassen worden ingetrokken.’
Boze tongen beweren dat Wilders aan de touwtjes zit van een marionettenkabinet
Sluipend
Veel van de maatregelen zorgen voor een sluipende achteruitgang van onze beschaving. Op korte termijn zullen we geen last hebben van gebrekkige preventie. De aantasting van cultuur is ook niet morgen al voelbaar, net zomin als een verdere polarisatie of gebrekkige innovatie. Maar op lange termijn is de schade heel groot. Neem iets als het afschaffen van het Fonds voor Cultuurparticipatie. Op korte termijn gaan de kinderen wiens ouders het niet zelf kunnen bekostigen dan andere hobby’s doen. Niet erg op korte termijn, maar op lange termijn hebben we geen muzikanten meer, tenzij we die uit het buitenland halen, maar daar vindt het kabinet ook wat van.
Zelfs het parlement dreigt buitenspel gezet te worden als het zo uitkomt
Wilders
Boze tongen beweren dat Wilders aan de touwtjes zit van een marionettenkabinet met als belangrijkste doel disruptie, waar de rechters, Europa en de media vervolgens de schuld van krijgen, waarna de onvermijdelijke nieuwe verkiezingen de PVV nog meer zetels opleveren en de samenleving nog meer afbraakbeleid. Het is wat ze Playbook Trump noemen. Herhaal zo vaak mogelijk apocalyptische taal (asieltsunami!), zodat mensen onzeker worden en gaan kiezen voor een ‘sterke’ leider. Wat er sterk is aan deze leiders ontgaat me overigens, maar wie ben ik. In hetzelfde Playbook past ook het ondermijnen van alle vormen van tegenmacht, van wetenschap, pers, rechterlijke macht tot Europa. Zelfs het parlement dreigt buitenspel gezet te worden als het zo uitkomt. Ik ben nog niet zover om deze cynische conclusie te trekken, maar het wordt je niet makkelijk gemaakt dezer dagen.
Media
Opvallend is dat het kabinet-Schoof, alsook Geert Wilders, behoorlijk buiten schot blijven van de media. Dat geldt ook voor Trump. Zo geeft Wilders nooit interviews aan neutrale of kritische journalisten zoals bijvoorbeeld Nieuwsuur. Laatst was ik bij een bijeenkomst waar een PVV minister alleen zou komen opdagen als er geen kritische vragen zouden worden gesteld. Gekkigheid.
Den inruil van het persoonlijk geweten tegen het collectieve geweten van den 'leider'
Je zou zeggen dat de redacties dan zelf aan de slag gaan om gaten te schieten in de plannen, of experts uitnodigen, maar dat gebeurt te weinig. De angst om als ‘partijdig’ te worden gezien is groot zelfs als het gaat om keiharde leugens of doldwaze plannen. Hierdoor wordt een gedachtegoed dat nog niet zo heel lang geleden door een brede meerderheid van de bevolking als abject werd gekenmerkt, sluipend genormaliseerd.
Menno ter Braak
"Er is nu een politieke beweging aan het groeien, die weliswaar met zeer verschillende leuzen in de wereld optreedt, maar in haar diepste wezen op één principe berust: dat van de afschaffing van den persoonlijke verantwoordelijkheid en den inruil van het persoonlijk geweten tegen het collectieve geweten van den 'leider'. Ze zijn niet geïnteresseerd in oplossingen, maar in vijanden". Dit schreef Menno ter Braak in 1937: Associaties met het nationaalsocialisme zijn altijd riskant, maar je moet welhaast doof en blind zijn om de parallellen niet te horen of te zien. Gelukkig zijn we geen konijnen die passief in de koplamp kijken tot het onvermijdelijke lot ons wacht.
Marcel Canoy is hoogleraar gezondheidseconomie en dementie aan de VU. Hij is daarnaast adviseur van de Autoriteit Consument & Markt (ACM).