Nu de Nederlandse samenleving steeds verder lijkt te verkruimelen, klinkt het woord bijna als een stoffig relict. Maar schijn bedriegt: nog steeds zijn het burgers die de hoekstenen van onze democratie vormen. Het zijn burgers die kunnen verbinden wat verscheurd raakt en staande houden wat dreigt in te storten. Maar, hoe geven we het woord ‘burger’ de glans van een eretitel?
De recente discussies over vluchtelingenopvang en migratie tonen aan dat burgerschap in Nederland steeds meer wordt geconditioneerd. Wie hoort erbij? En wie niet? De motie van het Tweede Kamerlid Becker (VVD) die opriep tot registratie van culturele en religieuze opvattingen van Nederlanders met een migratieachtergrond, illustreert dit pijnlijk. Hoewel de motie later werd afgezwakt, maakt zij zichtbaar hoe het principe van gelijkwaardigheid onder druk staat (Tweede Kamer, 2023).
Burgers krijgen steeds vaker het etiket van een subgroep opgeplakt: migrant, moslim, elite
Tegelijkertijd verharden de grenzen tussen ‘wij’ en ‘zij’. In plaats van bruggen te slaan tussen gemeenschappen, krijgen burgers steeds vaker het etiket van een subgroep opgeplakt: migrant, moslim, elite. Het ideaal dat burgerschap boven verschillen uitstijgt en solidariteit smeedt, is aan het verdwijnen. Er is dan ook dringend behoefte aan een herdefinitie en herleving van burgerschap, een nieuwe invulling van een aloud begrip dat ruimte biedt aan zowel diversiteit als gemeenschappelijkheid.
Burgerschap vraagt vorming
Een eigentijds burgerschapsideaal vraagt om weerbare, kritische en betrokken burgers. Het mag duidelijk zijn dat de meeste jonge mensen niet vanzelf opgroeien tot zulke volwassenen. Het zal de lezer niet verbazen in welke richting mijn vinger nu hoopvol wijst. Inderdaad, naar het onderwijs, want dat speelt hierin een sleutelrol.
Een enkele les over de Grondwet of over normen en waarden volstaat niet
Sinds 2021 is burgerschapsvorming wettelijk verplicht in het funderend onderwijs, maar de invulling blijft vaak beperkt tot basiskennis over de democratische rechtsstaat (Inspectie van het Onderwijs, 2024). Een enkele les over de Grondwet of over normen en waarden volstaat echter niet. Nodig is een doorlopende leerlijn waarin leerlingen zich bekwamen in het samenleven in diversiteit, het hanteren van conflicten, zich democratisch denken en handelen eigen maken, en waarin empathie en begrip centraal staan.
Burgerschapsvorming moet dan ook meer zijn dan een vak; het moet een leidend principe zijn in het hele onderwijs, inclusief het mbo, hbo en wo. Jongeren zijn immers de toekomstige werknemers, burgers en leiders. Thema’s als klimaatverandering, digitalisering en sociale ongelijkheid vragen om een generatie die zich maatschappelijk verantwoordelijk voelt en in staat is collectief te handelen (Çelik, Ferd & Zant, 2024).
Burgerschapsvorming begint bij het voorbeeld dat de docent zelf geeft
Op sommige scholen bestaan al veelbelovende initiatieven, zoals projectonderwijs rond mensenrechten, of debattrainingen waarin leerlingen leren praten over migratie, integratie en sociale cohesie. Deze voorbeelden tonen aan dat burgerschapsvorming van invloed kan zijn als ze goed is ingebed in het curriculum en gedragen wordt door docenten en schoolleiders. Toch blijft het in veel gevallen een papieren ambitie of een optionele aanvulling, afhankelijk van visie en draagvlak van de school.
Ook de lerarenopleidingen spelen een niet te onderschatten rol: toekomstige docenten moeten goed zijn toegerust om gesprekken over gevoelige maatschappelijke thema’s te begeleiden. Dat vraagt om training in dialoogvaardigheden, multiperspectiviteit en pedagogische sensitiviteit. Burgerschapsvorming begint bij het voorbeeld dat de docent zelf geeft.
Wereldburgerschap richtinggevend perspectief
Er is echter meer nodig, want omdat identiteit en gemeenschap zich allang niet meer aan staatkundige grenzen houden, biedt het idee van wereldburgerschap een hoopvol en richtinggevend perspectief.
In een migratiesamenleving is het belangrijk dat jongeren leren functioneren in een interculturele en mondiale context
Wereldburgerschap benadrukt universele verantwoordelijkheden – voor mensenrechten, duurzaamheid, vrede en rechtvaardigheid. Zeker in een migratiesamenleving als de Nederlandse is het belangrijk dat jongeren leren functioneren in een interculturele en mondiale context.
Onderwijs in wereldburgerschap zou daarom wettelijk verankerd moeten worden, met aandacht voor mondiale thema’s, multiperspectiviteit en internationale samenwerking. Denk aan uitwisselingsprojecten, gastsprekers en klasprojecten over mondiale vraagstukken zoals klimaat of ongelijkheid. Dit sluit aan bij de UNESCO-doelstellingen voor Global Citizenship Education, die gericht zijn op het versterken van betrokkenheid bij mondiale gemeenschappen (UNESCO, 2023).
Wereldburgerschap eindigt niet bij het diploma. Het moet doorleven in het werkende leven en maatschappelijk handelen
Wereldburgerschap eindigt niet bij het diploma. Het moet doorleven in het werkende leven en in het maatschappelijk handelen van burgers. Levenslang leren – ook via informele trajecten – helpt mensen om zich blijvend verbonden te voelen met lokale én mondiale gemeenschappen (European Commission, 2022). Het is dan ook de hoogste tijd voor werkgevers, maatschappelijke organisaties en overheden om een omgeving te scheppen waarin wereldburgerschap wordt gewaardeerd en gestimuleerd.
Gedeeld project dat onderhoud vergt
Burgerschap is een opdracht die vraagt om een blijvende inzet van het onderwijs om jongeren te vormen tot betrokken wereldburgers en om een politiek en maatschappelijk klimaat te creëren dat uitnodigt tot meedoen. De herwaardering van burgerschap begint bij de erkenning dat democratie geen vanzelfsprekendheid is, maar een gedeeld project dat onderhoud vergt.
Laat het onderwijs oefenplaats zijn voor democratie, empathie en solidariteit
Laat het onderwijs het startpunt zijn van die herwaardering. Niet in de vorm van neutrale overdracht van kennis, maar als oefenplaats voor democratie, empathie en solidariteit. Burgerschap is meer dan een juridische status. Het is een maatschappelijke kracht die verbindt. Laten we die kracht herontdekken en versterken. Juist nu. Laten we, met andere woorden, de titels burger en wereldburger de glans geven die ze verdienen.
Gürkan Çelik is toezichthouder in het onderwijs, bestuurder van Stichting Wereldburger en initiatiefnemer van Wereldburgers voor de Klas.
Foto: RDNE Stock Project via Pexels.com