In de landelijke plannen voor de energietransitie signaleert Dannenberg, naast Divosa-voorzitter ook lid van de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving, een nieuwe tweedeling. ‘Mensen met een dikke portemonnee kunnen van alles aanschaffen, warmtepomp, isolatie, zonnepanelen. Mensen zonder financiële buffers halen via Marktplaats een goedkope tweedehands koelkast met energielabel G. Help mensen gericht hun energielasten te verlagen, alleen geld geven om de gestegen onkosten op te vangen werkt niet. Zorg met isolatie en slimme apparaten dat hun lasten dalen.’
Werkende armen niet op netvlies gemeente
Over de energiearmoede zijn Divosa en de VNG (Vereniging van Nederlandse Gemeenten) in gesprek met de rijksoverheid. ‘In dat overleg is de regeling tot stand gekomen om 200 euro extra te geven aan huishoudens met lage inkomens, naast de generieke korting op de energiebelasting van 400 euro. Maar dan blijkt dat het heel lastig is om mensen daarmee te bereiken’, zegt Dannenberg.
‘Betrek mensen zelf bij het isoleren en duurzaam maken van hun woning’
‘Werkende armen staan voor een groot deel niet op het netvlies van de gemeente. Over deze mensen bestaan gegevens bij de Belastingdienst, het UWV, de SVB, maar die mogen daarover geen gegevens uitwisselen. De overheid weet altijd precies iedereen te achterhalen die iets moet betalen, maar als deze mensen ergens recht op hebben, weten we ze niet te benaderen.’
Energiecoaches inzetten via gemeenten en corporaties
De compensatie voor de energierekening is generiek vastgesteld. ‘Als je in een tochtige woning zit, is die 200 euro niet voldoende. Ik zie dan ook veel meer in de inzet van energiecoaches. Je kunt mensen geld geven omdat de stroomrekening tegenvalt, je kunt ook ledlampen geven. Mensen uit een ander land, die soms geen idee hebben wat stookkosten zijn, moet je voorlichting geven.
Energiecoaches inzetten kan prima via gemeenten en corporaties. Het is vaak leuk om te zien hoe bewoners met kennis hierover hun buurtbewoners gaan helpen. Dat heeft allerlei bijvangsten, zoals sociale cohesie en individuele ontwikkeling.’
Bewoners opleiden voor de installatie van zonnepanelen
Dannenberg, die tien jaar wethouder in Zwolle was, verwijst naar het Zwolse initiatief ‘Blauwvinger Energie’. ‘Zij wilden met bedrijven voor zonnepanelen buurtbewoners uit de wijk Diezepoort opleiden voor de installatie van zonnepanelen. De bewoners konden de panelen op het eigen dak leggen en het ook samen met de buren doen. Als ze aan het eind van de straat genoeg ervaring hadden en een certificaat behaalden, konden ze een baan krijgen bij dat bedrijf. Zo begin je de energietransitie ook op die plekken waar mensen de grootste belangen hebben.’
Betrek dus de mensen zelf bij het isoleren en duurzaam maken van hun woning, benadrukt Dannenberg. ‘In Nederland zoeken we op korte termijn megaveel techneuten, ook om de klimaatdoelen van het regeerakkoord te halen. Wat is er dan leuker dat mensen hun eigen wijk helpen hun huizen te verduurzamen en daar certificaten mee halen, waarmee ze in het bedrijfsleven aan de slag kunnen?’
‘600.000 huishoudens nooit meer uit de schulden’Anderhalf miljoen Nederlandse huishoudens hebben te maken met schulden. Erik Dannenberg: ‘Daarvan zitten ruim 600.000 huishoudens in zo’n ernstige schuldensituatie, dat zij er nooit meer zelf uit kunnen komen. Er zitten maar 200.000 mensen in de schuldhulpverlening, de rest is ergens anders. Door de nieuwe wet op de schuldhulpverlening krijgen we de signalen eerder binnen. Woningcorporaties, water- en energiebedrijven en verzekeraars geven hun debiteuren nu eerder aan de gemeente door als vroegsignalering. De gemiddelde schuld is nog steeds 43.000 euro voor mensen zich bij het loket van de gemeente melden.’ |
Echt iets doen aan lage lonen en niveau uitkeringen
Het lijkt alsof het maatschappelijk debat van het ene armoedeprobleem naar het andere hobbelt, terwijl energiearmoede onderdeel is van een breed armoedeprobleem, constateert Erik Dannenberg. ‘We hadden het al over kinderarmoede, menstruatiearmoede en nu gaat het weer over energiearmoede en de kosten van voedingsmiddelen. Er komt geen eind aan.
Dat maakt duidelijk dat we echt iets moeten doen aan de lage lonen en het niveau van de uitkeringen in Nederland. Als je drie jaar een bijstandsuitkering hebt, kom je gewoon niet meer rond, door alle leef- en woonlasten die daarbij horen.’
Dannenberg maakt zich zorgen over het ontbreken van evenwicht tussen inkomsten en lasten bij verschillende groepen. ‘De afgelopen jaren ontstond een situatie die veel mensen in een ernstige bestaansonzekerheid bracht. Particuliere huren zijn vaak niet meer op te brengen, zeker voor de groep die net boven de sociale huur zit. Zij hebben te weinig eigen vermogen om iets te kopen en kunnen ook de particuliere huurprijzen niet meer betalen. Een kwart van alle nieuwe huurcontracten geldt hooguit voor twee jaar, zodat verhuurders mensen kunnen uitzetten en de woning weer duurder kunnen verhuren.
We willen samenhangende visie op bestaanszekerheid
‘Mensen springen van ijsschots naar ijsschots, zowel op de arbeidsmarkt met alle tijdelijke banen als bij het wonen. Dat wringt’, zegt Dannenberg. ‘Vanuit Divosa willen we veel meer een samenhangende visie op bestaanszekerheid: mensen moeten een fatsoenlijk inkomen kunnen verwerven, hun lasten kunnen betalen. Daar moeten garanties bij zitten.’
Vormen van schijnzelfstandigheid, met veel risico’s
Dannenberg ziet grote groepen werkende armen, die genoegen moeten nemen met de slechtst betaalde baantjes. ‘Laten we voorkomen dat we het steeds hebben over één onderdeel, van wat mensen niet meer kunnen betalen. Het probleem zit in de inkomens en lasten die we in Nederland kennen. Vroeger had je mensen die fulltime bij de PTT werkten en trots de post bezorgden. Van dat ene inkomen konden ze de huur betalen, kleding, eten, kinderen naar school laten gaan, kortom rondkomen. Dat hoeft niet per se terug te komen, maar je moet wel rond kunnen komen.
Er zijn nu 220.000 werkende armen, die keihard met zijn tweeën moeten werken om rond te kunnen komen, bijvoorbeeld door pakketten of maaltijden te bezorgen. Als een van de twee een paar weken ziek is, kunnen ze gelijk de huur niet betalen. Het zijn vormen van schijnzelfstandigheid, met veel risico’s.’
Omvang van armoedeprobleem moeilijk vast te stellen
De precieze omvang van het armoedeprobleem is moeilijk vast te stellen, constateert Dannenberg. ‘Mensen met financiële problemen melden zich heel beperkt. Als hun inkomen onder het niveau van hun lasten uitkomt, lopen ze niet direct naar de gemeente. Het laatste wat ze willen is een hand ophouden. Vaak proberen ze nog meer klussen aan te nemen. Meestal kennen ze de regelingen van de gemeente ook niet.
‘Toeslagensysteem heeft in het sociaal domein een enorme ravage veroorzaakt’
Mogelijk speelt ook mee dat ze bang zijn, dat ze wat ze van de overheid krijgen, twee jaar later weer moeten terugbetalen. De toeslagenaffaire heeft wat dat betreft geen goed gedaan. Dat zag je ook in de Tozo-regeling, de ondersteuning voor ondernemers tijdens corona, die door velen ook moet worden terugbetaald.’
Sloopkogel van kwetsbaar Nederland
In het nieuwe regeerakkoord is sprake van een verhoging van het minimumloon. Dannenberg: ‘Niet duidelijk is of dat in het tempo loopt van de huidige lastenstijgingen, inflatie en hogere energiekosten. De vraag is of het ook daadwerkelijk iets oplost. Daarbij wil het nieuwe kabinet van de toeslagen af, maar welk systeem komt er dan voor in de plaats?
‘Het toeslagensysteem is de sloopkogel van kwetsbaar Nederland’, zei een wethouder. Dat systeem heeft in het sociaal domein een enorme ravage veroorzaakt: zie de huisuitzettingen, zie alle kinderen die in de jeugdzorg terechtkwamen, de mensen in de schuldsanering. De honden lusten er geen brood van.’
Geef mensen perspectief op een beter leven
‘Het toeslagensysteem ging te veel uit van de zelfverantwoordelijke burger, die alle regelingen van de overheid wel snapt’, vindt Dannenberg. ‘Het is keihard: als je een klein foutje maakt, wordt je hele leven onderuitgehaald. De overheid mag nooit zo met zijn inwoners omgaan, dat die in een perspectiefloze situatie worden geplaatst. Ook al maakten ze schulden of waren ze onhandig: geef mensen perspectief op een beter leven. De staat moet zorgdragen voor burgers, in plaats van ze te vermalen.
De overheid heeft nu meerdere gezichten. Aan de ene kant zijn er wijkteams, de maatschappelijke opvang en allerlei regelingen, tegelijk treedt dezelfde overheid keihard op. Dan plaatst ze mensen in heel kwetsbare situaties.’
Er zijn betere vangnetten nodig
‘Tegenwoordig hebben nog maar zes op de tien mensen een vaste baan’, zegt Dannenberg. ‘Voor de lage inkomens pakt het heel zuur uit als je geen sociaal vangnet hebt. Er zijn betere vangnetten nodig, zodat mensen niet eerst in een situatie raken dat ze gewoon geen vaste baan krijgen, doordat ze minder productief zijn. Vaak hebben ze een migrantenachtergrond, zijn het jongeren, mensen die een lager IQ hebben of psychisch minder stabiel zijn. Ze zitten massaal in baantjes waar ze zich niet uit kunnen worstelen. Maaltijden bezorgen is voor een student een leuke bijverdienste, maar je kunt er geen gezin van onderhouden.’
‘Als Divosa willen we dat het rapport van de commissie-Borstlap integraal wordt ingevoerd. Mensen krijgen meer bestaanszekerheid. Als mensen met een laag inkomen weten dat ze rond kunnen komen, gaan ze ook weer ontwikkelingsstappen zetten.
Dat geldt voor ieder mens: je gaat pas een relatie aan of start pas een studie als je een gevoel van maatschappelijke zekerheid hebt. Als je in de overlevingsstand staat – elke maand moet denken: hoe krijg ik de huur betaald – dan denk je niet na over waar je over vijf jaar wilt staan.’
Martin Zuithof is hoofdredacteur bij MedischOndernemen
Foto: Nadine van den Berg (gepubliceerd met toestemming)