Vrijwilligers van interventies als ‘ondersteuning bij thuisadministratie’ helpen zowel mensen met lichte geldproblemen als mensen met problematische schulden. Voor mijn proefschrift bestudeerde ik deze vorm van ondersteuning. Een deel van de hulpvragers heeft langdurige ondersteuning nodig, maar die wordt vaak niet door vrijwilligers geboden. Een ander deel wordt verder ondersteund door de formele (professionele) schuldhulpverlening.
Er is ook een groep die na de ondersteuning de administratie en financiën weer zelfstandig kan oppakken. Bij onderzoeksdeelnemers die het ondersteuningstraject afrondden, nam de ernst van de financiële problemen af. Hun financiële kennis, financiële vaardigheden, gezond financieel gedrag en het vertrouwen in de financiële vaardigheden namen toe.
Coördinatoren zien steeds complexere problematiek
De beginsituatie speelde een rol in de vooruitgang. Hoe beter de financiële vaardigheden en het vertrouwen hierin bij aanvang, hoe sterker de afname van de ernst van de financiële problemen was. Een bepaalde mate van vaardigheden en vertrouwen is dan ook van belang voor het slagen van een traject.
Mensen kunnen zelf aankloppen voor hulp door een vrijwilliger of worden doorverwezen door de gemeente of maatschappelijke organisaties. Vrijwilligers zijn vaak onderdeel van een welzijnsorganisatie of vrijwilligersorganisatie, zoals Humanitas of SchuldHulpMaatje. Er is altijd wel aansturing door een coördinator, die onder andere de intake doet met nieuwe hulpvragers en hen koppelt aan een vrijwilliger.
Vrijwilligers als doorverwijzer
In het onderzoek kwam naar voren dat coördinatoren steeds complexere problematiek zien bij de mensen die aankloppen voor ondersteuning door een vrijwilliger. Het gaat hierbij om mensen met problematische schulden, die (nog) niet ondersteund worden door de formele schuldhulpverlening, mensen met psychische problemen, een licht verstandelijke beperking of beginnende dementie.
Het is de vraag of deze hulpvragers voldoende (financiële) vaardigheden en vertrouwen in de eigen vaardigheden hebben om effectief ondersteund te kunnen worden door een vrijwilliger.
Veel mensen met complexere problematiek hebben langdurige ondersteuning nodig, die vaak niet geboden wordt door vrijwilligers. De ondersteuning van een vrijwilliger is tijdelijk. De administratie is aan het eind van een ondersteuningstraject geordend, maar het risico op terugval is groot. De vrijwilliger zou een doorverwijzende functie kunnen vervullen door de hulpvrager te wijzen op structurele vormen van ondersteuning bij het in balans houden van z’n inkomsten en uitgaven, zoals budgetbeheer.
Vrijwilliger als tussenstation
Uit het onderzoek bleek dat hulpvragers met grotere financiële problemen aan het begin van een ondersteuningstraject minder vooruitgang boekten op financiële vaardigheden, vertrouwen in hun financiële vaardigheden en gezond financieel gedrag. Dit kan te maken hebben met de focus van de ondersteuning. Bij deze hulpvragers lag die meer op het toegang krijgen tot schuldhulpverlening dan op een toename van de eigen vaardigheden of het veranderen van gedrag.
De vrijwilliger kan meegaan naar afspraken met de schuldhulpverlener
Wie bij de gemeente aanklopt voor schuldhulpverlening wordt onder andere gevraagd om de hoogte van de schulden en wie de schuldeisers zijn. Dat hebben hulpvragers niet altijd in beeld. Ook vraagt de gemeente of iemand gebruikmaakt van alle inkomensondersteunende regelingen, zoals toeslagen, kwijtschelding gemeentebelasting of andere regelingen.
Vrijwilligers kunnen helpen met een en ander in kaart brengen en met aanvragen van inkomensondersteunende regelingen. Zo fungeert de vrijwilliger bij het krijgen van toegang tot schuldhulpverlening als tussenstation in de lange weg naar het oplossen van problematische schulden.
Vrijwilliger als aanvulling
Ook tijdens een schuldhulpverleningstraject kunnen vrijwilligers een rol spelen. Een schuldhulpverleningstraject kent verschillende fasen. De vrijwilliger kan de verschillende trajectfasen toelichten en meegaan naar afspraken met de schuldhulpverlener. Hij kan er zijn als luisterend oor, als begeleider of ter voorkoming van uitval gedurende een schuldregeling.
Bij lichte betalingsachterstanden kan de vrijwilliger helpen met het maken van betalingsafspraken
Toch vallen ook bij begeleiding door een vrijwilliger mensen uit. Meer dan een kwart van de hulpvragers in het onderzoek stopten de ondersteuning van een vrijwilliger vroegtijdig. Zij waren niet meer bereikbaar voor de vrijwilliger, deden de deur niet meer open of waren verhuisd. Uitval werkt vaak demotiverend voor vrijwilligers en kan ertoe leiden dat zij stoppen met hun vrijwilligerswerk.
Oorzaken van uitval kunnen liggen bij de hulpvrager, maar ook bij de vrijwilliger, die een hulpvrager niet prettig kan bejegenen, bijvoorbeeld door te oordelen, ongevraagd te adviseren of door te veel of juist te weinig taken over te nemen. Een goede band en gelijkwaardige samenwerking tussen hulpvrager en vrijwilliger is van groot belang om een traject te doen slagen.
Vrijwilligers als preventie
Vrijwilligers worden tevens preventief betrokken bij het oplossen van een ingewikkelde financiële situaties. Mensen met een ongeordende administratie of onduidelijkheid over inkomsten en uitgaven, kunnen door een vrijwilliger geholpen worden om (grotere) schulden te voorkomen. De vrijwilliger helpt bij het creëren van inzicht, overzicht en balans in inkomsten, uitgaven en betalingsachterstanden. Bij lichte betalingsachterstanden kan de vrijwilliger helpen met het maken van betalingsafspraken.
Ook nazorg, ondersteuning na een formeel schuldhulpverleningstraject of bewindvoering, kan een vorm van preventie zijn. Vrijwilligers helpen bij het weer zelfstandig oppakken van de financiën en administratie. De vrijwilliger kan vooral effectief zijn als de steun aansluit op de wensen en behoeften van de hulpvrager en als de vrijwilliger hulpvragers kan motiveren zelf met oplossingen te komen.
Samenwerking vrijwilligers en beroepskrachten
Welke rol een vrijwilliger ook inneemt, meer met elkaar samenwerken van vrijwilligers en beroepskrachten en het onderling afstemmen van de dienstverlening verdient aanbeveling. Wie doet wat voor welke doelgroep? Door regelmatig elkaar te ontmoeten, casuïstiek te bespreken en ervaringen uit te wisselen kunnen taken en verantwoordelijkheden worden afgestemd.
De vrijwilligerscoördinator speelt hierin een grote rol, als tussenpersoon en begeleider van de vrijwilligers en hulpvragers. Immers, niet alleen de samenwerkingsrelatie tussen de vrijwilliger en hulpvrager is van belang, ook die tussen de vrijwilliger en beroepskracht.
Jansje van Middendorp is senior-adviseur bij adviesorganisatie voor maatschappelijke vraagstukken Spectrum. Zij promoveerde onlangs aan de Radboud Universiteit op haar proefschrift ‘Als de financiën op orde zijn, heb je meer rust’. Ondersteuning aan cliënten met financiële problemen door vrijwilligers.
Foto: Melted_snowball (Flickr Creative Commons)