In een wereld van allen tegen allen loopt een muis door het bos. Vos, uil en slang zien in hem een smakelijk hapje, maar muis veinst vriendschap met de Gruffalo: een beest met knarsende tanden, eeltige knieën, oranje ogen, paarse stekels, een tong zwart als drop en een gifgroene wrat op z’n kop. De roofdieren schrikken van zo een monster; muis weet zich beschermd tegen gevaar. Er is een analogie tussen de Gruffalo en de overheid. In de samenleving is de overheid de afschrikwekkende hoeder van de veiligheid, treffend voor dat beeld is de metafoor die Hobbes voor de overheid vond: Leviathan, een Bijbels zeemonster uit het Boek Job.
In de loop der eeuwen is de overheid zich intensiever gaan bemoeien met de samenleving. Vooral in de twintigste eeuw is de inmenging van de overheid op cultureel, economisch en sociaal gebied sterk toegenomen. Ook nam ze een verantwoordelijkheid in het voorkómen van onveiligheid. Veiligheid is een thema geworden waarop ze maatschappelijke problemen benoemt en beleidsdoelstellingen formuleert. Dat heeft weliswaar geleid tot veiligheidsbeleid op verschillende domeinen, maar niet tot een eenduidige verdeling van verantwoordelijkheden tussen burgers, bedrijven en overheid.
Ergernis
Iedereen ergert zich wel eens aan scherpe controles bij evenementen, een bekeuring wegens te hard rijden of het verbod om een flesje water mee te nemen als je de douane op Schiphol passeert. Veiligheid betekent hier zorg voor veiligheid. Ergernis is de prijs die burgers betalen voor de inspanningen van de overheid om de veiligheid te bevorderen. Bij veiligheidszorg wordt vrijheid ingeruild voor veiligheid. Soms gaat het daar mis. Burgers hebben hoge verwachtingen die niet worden waargemaakt, ze stellen andere veiligheidsprioriteiten dan de overheid en ze voelen zich ondanks afnemende criminaliteitscijfers niet veilig. Individueel valt het allemaal nog wel mee, maar als maatschappelijk probleemgebied vinden burgers criminaliteit het belangrijkst: met mijn persoonlijke veiligheid gaat het goed, met die van de maatschappij gaat het slecht. Bij veiligheid speelt vertrouwen een grote rol. In zijn advies heeft de Raad voor Openbaar bestuur gekeken naar de voorwaarden om als overheid vertrouwd te worden. En wat kan dat vertrouwen vergroten? De belangrijkste aanbevelingen op een rij.
Verandering
De overheid kan haar verantwoordelijkheid voor veiligheid niet meer waarmaken in de al maar complexere samenleving. Ze moet leren omgaan met een minder gestructureerde sociale context en afnemende sociale betrokkenheid. In de samenleving is sprake van een toename aan onaangepast gedrag, culturele veranderingen en meer emotie. In die veranderde context speelt de discussie over wat een acceptabel niveau van onveiligheid is. Die discussie wordt door politiek en bestuur zelden met argumenten gevoerd. Uiteenlopende ideeën over wat de overheid vermag en de burger verlangt, werken symboolpolitiek in de hand. Als de overheid de illusie blijft wekken dat alle veiligheidsproblemen oplosbaar zijn en dat zij de aangewezen partij is om dit te bewerkstelligen, dan leidt dit tot te hoge verwachtingen van de burgers. De Raad is daarom van mening dat het tijd is voor een betekenisvolle discussie over de verdeling van de verantwoordelijkheid voor veiligheid tussen overheid en burger.
Burgers betrekken
De Raad heeft gekeken naar mogelijkheden om burgers meer te betrekken bij veiligheid. Voorbeelden daarvan zijn geslaagde projecten waarin lastige jongeren medeverantwoordelijk worden gemaakt voor de veiligheid in de leefomgeving. Het blijkt dat burgers de beste probleemoplossers zijn als het erop aankomt. Organiseer het veiligheidsveld daarom op basis van door burgers aangedragen problemen en oplossingen. De Raad houdt een pleidooi voor een verschuiving van aandacht voor organisaties naar aandacht voor mensen. Benut de deskundigheid van actieve burgers en professionals. Een goed voorbeeld daarvan is de wijze waarop de toenemende overlast in de Haagse wijk Escamp is aangepakt door een informeel netwerk van politie, stadsdeel, wooncorporaties, jongerenwerk, sportverenigingen, moskeebesturen en individuele wijkbewoners. Ze hebben daarvoor de Hein Roethofprijs gekregen, de prijs voor preventie van criminaliteit.
Moreel leiderschap
Veiligheid krijgt veel aandacht in de media en bestuurders en politici profileren zich nadrukkelijk op dit thema. De omvangrijke media-aandacht én het gedrag van publieke leiders is van invloed op de gevoelens van burgers over veiligheid en hun vertrouwen in de overheid. Bestuurders moeten zich niet laten leiden door “scoren”, media moeten niet “dramatiseren” en burgers moeten zich niet laten meeslepen. Rust brengen en zelf het goede voorbeeld geven, vindt de Raad een minstens zo krachtig signaal als het afkondigen van harde maatregelen en het alsmaar benadrukken van onveiligheid.
Hoe loopt nu af met de muis en de Gruffalo? De fictie van de Gruffalo bood de muis veiligheid tegen zijn belagers. Maar op gegeven moment komt muis de Gruffalo echt tegen. Het monster heeft wel trek in een lekkere muis, maar die zegt tegen hem: ik ben het gevaarlijkste dier van het woud. Hij neemt de Gruffalo mee naar slang, uil en vos. Allen vluchten, óók de Gruffalo, die nu overtuigd is van het gevaar van de muis…
Michael Mekel is adviseur bij de Raad voor het openbaar bestuur, en werkte mee aan het advies ‘Veiligheid en vertrouwen’ van deze Raad, dat onlangs aan minister Opstelten werd aangeboden.
Noot: Het idee dat de Gruffalo uit het kinderboek van Julia Donaldson Leviathan verbeeldt, is ontleend aan de bespreking door Arnold Heumakers in NRC Handelsblad (10 december 2010) van de nieuwste vertaling van Wessel Krul van Hobbes’ meesterwerk in het Nederlands.