Uit onderzoek* blijkt dat één op de honderd vrouwen in Nederland ooit zwanger is geweest als gevolg van seksueel geweld. Toch is het een onderbelicht probleem. Seksueel geweld is al een taboe-onderwerp, zwangerschap door seksueel geweld is helemaal een geheim binnen een geheim waar sociaal professionals vaak niet bij stilstaan. Het is de hoogste tijd voor meer aandacht hiervoor.
Met mijn boek wil ik het thema ‘zwangerschap door seksueel geweld’ op de kaart zetten. Ik vertel het verhaal van Willie: ze beviel eind jaren zestig en begin jaren zeventig van twee kinderen als gevolg van seksuele kindermishandeling door haar vader.
In haar jeugd, en later, als ze hulp krijgt bij het leren omgaan met de gebeurtenissen uit haar jeugd, komt ze veel sociaal professionals tegen. Als volwassene werkt Willie als gezinsvoogd bij jeugdzorg.
Het gezin wil de problemen verbergen; je weet niet wat er gebeurt als je erover vertelt
Het boek belicht verschillende kanten van haar levensverhaal. Hoe kijkt zij terug op haar geschiedenis? Hoe ging men vroeger om met seksuele kindermishandeling? Wat kon en deed de hulpverlening? Haar levensverhaal biedt daarnaast vijf lessen voor sociaal professionals vandaag.
- Zwangerschappen ten gevolge van seksuele kindermishandeling zijn moeilijk te signaleren en vragen daarom extra inzet
Het gezin van Willie wil de problemen graag verbergen; je weet niet wat er gebeurt als je iemand ervan vertelt. Vader zegt dat er dan verschrikkelijke dingen gebeuren en dat het gezin uit elkaar valt. Dus houdt iedereen in het gezin zijn mond, gevoed door schuldgevoel en schaamte.
Vandaag de dag doen gezinnen er nog steeds alles aan om problemen als (zwangerschappen ten gevolge van) seksuele kindermishandeling bedekt te houden. Want wat gebeurt er als het uitkomt… Dit maakt het extra moeilijk voor de betrokken professionals om erachter te komen wat er precies speelt. Ook Willie ervaart dit in haar jaren als gezinsvoogd.
Wees je ervan bewust dat je als buitenstaander vaak maar het topje van de ijsberg ziet. Dat geeft een extra verantwoordelijkheid om de schaarse signalen die er wel zijn serieus te nemen. Door bijvoorbeeld vragen te blijven stellen, voor te lichten (psycho-educatie), een netwerk rond de kinderen op te bouwen, te investeren in een vertrouwensband, alert te zijn. Ook als niet alles wat er speelt op tafel ligt, kun je als professional of omstander van waarde zijn.
- Straal uit: geweld tegen kinderen en volwassenen mag niet
Depressieve buien, vaders alcoholmisbruik, leermoeilijkheden bij kinderen, conversieverschijnselen bij moeder en andere signalen in het gezin van Willie worden niet gelinkt aan mogelijke seksuele kindermishandeling. Terwijl de geruchten dat vader de verwekker is bij elke zwangerschap sterker worden.
Aan de kinderen wordt niets gevraagd. Met hen wordt niet gesproken. Willie ervaart het als een gemis dat niemand haar psycho-educatie geeft over (seksuele) kindermishandeling en haar zwangerschappen die hieruit ontstaan. Dat niemand haar vertelt dat geweld nooit gewoon is. Dat had een deel van haar gevoelens van schuld en schaamte kunnen voorkomen.
Ze leggen geen verband tussen de oorlogservaringen en het NSB-verleden van vader en zijn drankverslaving
Het ontbrak de omgeving en de hulpverleners van toen aan de kennis en de vaardigheden hiervoor. Tegenwoordig kunnen we die wel inzetten. Laten we dat dan ook doen.
- Besteed aandacht aan onderliggend trauma
De gebeurtenissen in het leven van Willie laten zien hoe belangrijk het is om niet alleen naar de problemen in het heden te kijken, maar ook te vragen naar onderliggende problemen. Het is met terugwerkende kracht een gemiste kans dat de hulpverleners in het gezin niet doorvragen en de onderliggende problemen uit de weg gaan. Ze leggen geen verband tussen de oorlogservaringen en het NSB-verleden van vader en zijn drankverslaving. Ze hebben geen aandacht voor moeders isolement en de slechte relatie die zij heeft met haar man.
Als uitkomt dat Willie zwanger is van haar vader, wordt seksuele kindermishandeling niet benoemd in de hulpverlening aan het gezin. Alhoewel er veel is veranderd, bestaat ook nu nog het gevaar om voorbij te gaan aan de onderliggende kern van een probleem, bijvoorbeeld door tijdgebrek, lange wachtlijsten of moeilijke samenwerking. Waardoor problemen blijven bestaan of mensen in een steeds grotere draaikolk van problemen terechtkomen. Probeer door te vragen om dit te voorkomen en schakel eventueel tijdelijk andere gespecialiseerde hulp in.
- Wees je bewust van de theorieën van je eigen tijd
De tijd en de omgeving waarin we leven, bepalen mede de visie op maatschappelijke problemen. Dat heeft invloed op de manier waarop er met deze problemen wordt omgegaan. Zo heeft Willie bijvoorbeeld de pech dat, op het moment dat zij zwanger is, de ongehuwde moederzorg de visie heeft dat een zo spoedig mogelijke breuk tussen moeder en kind en een snelle adoptie in ieders belang zijn. Haar mening wordt niet serieus genomen.
Willie’s moeder en haar dochters als fantasten gezien die medeverantwoordelijk zijn voor het seksueel geweld
Willie leeft in een tijd waarin seksuele kindermishandeling zogenaamd niet voorkomt, laat staan dat er sprake is van zwangerschappen die hierdoor ontstaan. Praktische vaardigheden om te signaleren ontbreken, en in de expertise van die tijd worden Willie’s moeder en haar dochters als fantasten gezien die medeverantwoordelijk zijn voor het seksueel geweld.
Vanuit het heden lijken de ideeën van toen heel ouderwets. Maar vergeet niet dat elke tijd, ook de onze, eigen theorieën, methodieken en interpretatiekaders heeft. Die helpen om beter ons werk te doen, maar veroorzaken tegelijkertijd nieuwe blinde vlekken. Blijf daarom kritisch op de theorieën van vandaag en durf, net als een aantal professionals die betrokken waren bij Willie, buiten de gebaande kaders te treden. Werken met mensen blijft immers maatwerk.
- Zorg ervoor dat aanbevelingen opgevolgd en uitgevoerd worden
De professionals rond Willie (hulpverleners, artsen, politie, justitie) doen in hun dossiers en onderlinge correspondentie veel aanbevelingen ten bate van het welzijn van Willie en haar familieleden, maar er komt zelden wat van terecht. Zo gaat Willie na haar eerste bevalling vanuit het ziekenhuis direct naar huis, terwijl in het politieonderzoek al staat aanbevolen dat ze uit huis geplaatst zou moeten worden. Aanbevelingen aan justitie over de begeleiding van het gezin worden niet opgepakt (bijvoorbeeld liever geen contact van het gezin met de vader en dat er een andere gezinsvoogd nodig is).
Belangrijker om ervoor te zorgen dat wat bedacht wordt, ook opgevolgd, uitgevoerd en geëvalueerd wordt
Ook in deze tijd bestaat het risico dat in gezinnen waar veel professionals bij betrokken zijn, aanbevelingen en nodige acties verdwijnen in de chaos en de brij met voortdurende problemen. Des te belangrijker om in deze casussen extra alert te zijn en er met elkaar voor te zorgen dat wat bedacht wordt, ook opgevolgd, uitgevoerd en geëvalueerd wordt.
Ten slotte: Het is belangrijk je ervan bewust te zijn dat jouw patiënten of cliënten ook te maken kunnen hebben (gehad) met een zwangerschap door seksueel geweld. En ook als je (nog) niet de juiste kennis hebt of niet weet wat je met de antwoorden moet, kun je al veel voor de ander doen: door er te zijn, te luisteren en de ander te zien, interesse te tonen, de dingen die je ziet te benoemen. Zodat vrouwen als Willie niet alleen staan.
Anoushka Boet is historica en werkt als coach, supervisor en vertrouwenspersoon. Zij publiceert over thema’s als seksueel geweld en hulpverlening.
Noot
* Bakker, Floor, Hanneke de Graaf & Stans de Haas (2009). Seksuele Gezondheid in Nederland 2009. Utrecht: Rutgers Nisso Groep