Als je in San Francisco woont, dan weet je dat de kans vrij groot is dat je ooit een aardbeving mee zult maken. Ook in Noordoost Groningen is de kans op aardbevingen groot, maar hier zijn zij het gevolg van gaswinning door de Nederlandse overheid en de Nederlandse Aardgas Maatschappij (NAM). De schade die de gaswinning veroorzaakt, vormt een groot risico voor de psychische en lichamelijke gezondheid, juist ómdat ze een menselijke oorzaak heeft (Baum, Israel, & O'Keeffe, 1992).
Geschonden vertrouwen en passieve overheid
De commissie Meijer merkte op dat het vertrouwen van de burgers zwaar geschonden is. Niet alleen heeft de NAM lang ontkend dat de aardbevingen een gevolg zijn van de gaswinning, maar ook de nationale overheid ondernam weinig actie. De Onderzoeksraad voor de Veiligheid (OVV) concludeerde dan ook dat de veiligheid van burgers voortdurend is veronachtzaamd.
Sinds het voorjaar van 2016 doen wij, in samenwerking met de GGD Groningen en de afdeling Onderzoek & Statistiek van de gemeente Groningen, onderzoek naar de gevolgen van de gaswinning voor psychische en lichamelijke gezondheid, in opdracht van de Nationaal Coördinator Groningen. We vonden dat op het gebied van psychische klachten de provincie Groningen als geheel niet afwijkt van het landelijke gemiddelde: rond de 10 procent van bewoners in de provincie heeft psychische klachten. Als we bedenken dat de gaswinning een negatieve invloed heeft op psychische en lichamelijke klachten, is dat een gunstig percentage. Dat een oververtegenwoordiging van Groningers op het platteland woont, heeft daar alles mee te maken. Op het platteland zijn de cijfers voor gezondheid sowieso vaak hoger dan in de steden.
Gaswinning beïnvloedt fysiek en mentale gezondheid
Niettemin hebben vooral bewoners in het gaswingebied met meervoudige schade aan hun huizen vaker last van prikkelbaarheid, irritatie, moeheid en geheugen- of concentratieproblemen. Ook rapporteren ze meer stress-gerelateerde lichamelijke klachten zoals slaapproblemen, duizeligheid, spier- en gewrichtsklachten en hartkloppingen. Vertaald in cijfers komt het erop neer dat van de ongeveer 90 duizend bewoners die schade hebben, er tussen de 2500 en 6800 last hebben van ernstige psychische en/of lichamelijke klachten, ruim 5 procent hoger dan normaal.
Onderzoek naar de gevolgen van andere soorten omgevingsrisico's op gezondheid laat zien dat dit, naar Nederlandse begrippen, een groot effect is. In vergelijking met het gevolg van chronische geluidshinder rondom Schiphol op de gezondheid (Franssen, van Wiechen, Nagelkerke, & Lebret, 2004) bijvoorbeeld is dat effect in het gaswingebied 2 tot 5 keer hoger. Waarom is dat zo?
Langzaam voltrekkende ramp leidt tot onmacht
In de wetenschappelijke literatuur over rampen bestaat veel aandacht voor de gevolgen van rampen voor gezondheid en psychisch welzijn (Ahern, Kovats, Wilkinson, Few, & Matthies, 2005). In vergelijking met de catastrofale rampen waar men normaal gesproken aan denkt bij het woord ‘natuurramp‘ - tektonische aardbevingen, overstromingen - is het te verwachten dat reacties op de situatie in Groningen verschillen.
Ten eerste omdat we te maken hebben met een zich langzaam voltrekkende ramp, in plaats van een eenmalige grote ramp. Het chronische karakter brengt met zich mee dat mensen verlies van controle over hun leven kunnen ervaren. Het is immers onzeker of en wanneer de grote klap zal komen en of er wel voldoende maatregelen genomen zullen worden om die mogelijke ramp te voorkomen.
Ten tweede omdat dit chronische probleem een menselijke oorzaak heeft. Dit kan gepaard gaan met gevoelens van onrecht en boosheid. Dit past ook bij het beeld dat de OVV schetst: bewoners van het gaswinningsgebied voelen zich collectief onrechtvaardig behandeld en miskend. Inderdaad blijken boosheid en het gevoel de controle over het leven kwijt te zijn de gezondheidseffecten voor een belangrijk deel te verklaren. Ook zorgen om de toekomst dragen bij aan verslechterde gezondheid.
Bewoners voelen zich onveilig en zijn boos
Wij hebben ontdekt dat de onderliggende oorzaak voor verlies van controle, boosheid en zorgen om de toekomst met name ligt in het sterk verminderde gevoel van veiligheid van mensen in het gaswinningsgebied. Naarmate er om hen heen mensen schade hebben, voelen ze zich onveiliger. Als ze zelf schade hebben nog meer. Om een voorbeeld te geven: een moeder beschrijft dat ze haar kinderen niet meer boven in hun slaapkamer laat slapen uit zorg dat het huis bij een volgende aardbeving zou kunnen instorten.
In ons onderzoek hebben we dergelijke gevoelens van onveiligheid gemeten. Van de respondenten die wonen in een aardbevingsvrij gebied en die geen schade aan hun woning hebben, voelt 85 procent zich veilig of zeer veilig. Van de respondenten die één keer schade aan hun woningen hebben gehad, voelt 60 procent zich veilig of zeer veilig. Van de mensen met meervoudige schade voelt maar 38 procent zich veilig of zeer veilig.
En dat heeft gevolgen: mensen voelen een verlies van controle over hun leven, maken zich zorgen om de toekomst en zijn simpelweg boos. Dit vertaalt zich wederom in gezondheidseffecten, we kunnen hiermee goed verklaren waarom bewoners van het gaswinningsgebied psychisch en lichamelijk minder gezond zijn.
Het is niet alleen kommer en kwel in Groningen
Het is flink mis, zou je zeggen. Maar een constatering dat het alleen maar kommer en ellende is in het aardbevingsgebied schetst een te pessimistisch beeld. Dat komt onder meer doordat velen goed met gevoelens van onveiligheid en risico kunnen omgaan: hun gezondheid lijdt er niet onder. Dat komt ook door de sociale reactie die mensen vertonen. Je ziet dat er talloze buurten in het gaswinningsgebied initiatieven worden genomen om de leefbaarheid te verbeteren. Daarbij ontstaan nieuwe sociale verbanden en komen mooie projecten tot stand. Sommige dorpen slagen er in om de woon- en leefkwaliteit, ondanks de schade aan huizen, een nieuwe impuls te geven.
Uit ons onderzoek blijkt dat je dit ook vanuit gezondheidsperspectief zou moeten aanmoedigen: wanneer mensen zich met hun buurt verbonden voelen blijkt dit de gezondheidsklachten te reduceren. Dit is in lijn met onderzoek dat op individueel niveau laat zien dat het ervaren van sociale steun een buffer kan zijn tegen stress en gezondheidsklachten (Cohen & Hoberman, 1983). Het is een potentiële kracht van de Groninger, een fundament om verder op te bouwen.
Veiligheid bieden door schade te voorkomen
Een bewoner vroeg me bij begin van dit onderzoek het volgende: je laat straks zien waar de pijn zit, maar wat gaat het medicijn zijn? Dat is het lastige van dit soort surveyonderzoek: het is geschikt om pijnpunten te vinden maar een slecht middel voor het vinden van werkbare oplossingen. Toch bieden de resultaten aanknopingspunten. Ons voornaamste advies heeft betrekking op schade en veiligheid als oorzaak van gezondheidsklachten: we zien dat het ervaren van schade tot grote gevoelens van onveiligheid leidt en dit vertaalt zich in forse gezondheidseffecten. Hier moet je iets mee, en het enige echte medicijn is volgens ons het voorkomen van schade. Het versterken van huizen is hiervoor niet de oplossing. Op dit moment hebben een kleine 100 duizend mensen schade, maar er worden naar verwachting niet meer dan duizenden woningen versterkt, en dat gaat nog langzaam ook.
De negatieve gevolgen van de gaswinning kunnen waarschijnlijk alleen ingedamd als de gaswinning zodanig wordt aangepast dat het aantal aardbevingen scherp en blijvend gereduceerd wordt. Het is onduidelijk of dit op korte termijn gebeurt. Bovendien voelt een zeer grote groep zich onveilig: zij hebben vaak schade en soms heeft hun gezondheid te lijden. Daarom is het belangrijk om te zorgen voor goede signaleringssystemen en ondersteunende netwerken voor degenen die qua gezondheid kwetsbaar zijn, bijvoorbeeld bewoners met meervoudige schade.
Ook kan de sociale cohesie binnen buurten en woongebieden gestimuleerd worden. Ik hoop dat deze aanbevelingen spoedig opgepakt worden want het moge duidelijk zijn: er is reden tot zorg. Niet alleen de bewoners in het gaswinningsgebied, maar ook politiek Den Haag zou wakker moeten liggen van deze situatie.
Katherine Stroebe is Universitair Hoofddocent Sociale Psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Dit artikel is gebaseerd op het recent uitgebrachte wetenschappelijk rapport ‘Veiligheidsbeleving, gezondheid en toekomstperspectief van Groningers’ in samenwerking met Tom Postmes, Justin Richardson, Babet le Kander en Frans Oldersma.
Foto: Rookuzz.. (Flickr Creative Commons)