Het is al weer een tijdje geleden dat de massale protesten tijdens internationale topbijeenkomsten van bijvoorbeeld de G8, de Wereldbank of de WTO plaatshadden. Rond het begin van dit millenium was er een reeks van dit soort protesten - zoals in Seattle, Genua en Praag - die voor wereldwijde aandacht en discussie zorgde: de andersglobaliseringsbeweging was 'geboren'. Het neoliberale bestel (lees: privatisering, liberalisering, en deregulering) en het ondemocratiche karakter van global governance instellingen was opeens een onderwerp van fel debat. En de vrije markt als oplossing voor alle mondiale problemen werd zelfs door toonaangevende kranten in twijfel getrokken.
De protesten bij topconferenties gaan nog altijd door, zoals bij de klimaatconferentie van Kopenhagen in 2009 of de G20-top in Toronto in 2010. Zij hebben de afgelopen jaren echter behoorlijk aan kracht en impact ingeboet. Sterker nog, de andersglobaliseringsbeweging was bij het uitbreken van de financieel-economische crisis, op het moment dat bijna al haar kritiek op de vrije markt en de neoliberale herstructurering juist bleek, nagenoeg afwezig als politieke factor. Wat was er gebeurd?
In mijn boek Two Sides of a Barricade. (Dis)order and Summit Protest in Europe probeer ik een antwoord op deze vraag te formuleren. Ik heb hierbij met name het tactische aspect onder de loep genomen. De vele top-protesten die in Europa tussen 1999 en 2009 plaatsvonden, kunnen namelijk ook als een aaneenschakkeling van tactische zetten van de actievoerders en de autoriteiten gezien worden. Dit hoeft niet altijd ‘met opzet’ te betekenen, evenmin als met eensgezindheid. Bij nader inzien blijkt dit proces van tactische interactie tussen verschillende actoren veel wrijving en spanning te veroorzaken. Er is sprake van een tegenstelling: actievoerders zorgen vaak voor verstoring van de normale gang van zaken en autoriteiten willen dat dus juist voorkomen. Niet voor niks staan demonstranten en politie zo vaak tegenover elkaar. Vanuit dat perspectief is er naar de protesten van de andersglobaliseringsbeweging gekeken.
Tactische interactie als omstreden proces
Interactie tussen autoriteiten en actievoerders vindt niet zomaar plaats, ze heeft lichamen, ruimte - de plek waar het protest zich afspeelt - en communciatie nodig en heeft vaak betrekking op de wet of de bestaande wettelijke orde. Actievoerders en autoriteiten reageren op elkaar en leren uit eerdere ervaringen. Zij spelen met gebruik van hun lichamen, van de ruimte, van communicatiemiddelen om met elkaar, de pers, en het bredere publiek te communcieren én met de mogelijkheden van de wet en wetsovertredingen.
Wat opvalt is dat op eigenlijk alle vier terreinen - lichamen, ruimte, wet en communicatiemiddelen - een verschuiving heeft plaatsgevonden in de tactieken die de autoriteiten toepassen. Deze verschuiving duidt op het willen voorkomen van verstoring door uitgebreide voorbereidingen en voortdurende monitoring. De andersglobalisten hadden door een aantal tactische zetten voor verrassing en verwarring gezorgd, bijvoorbeeld door massaal directe actie- en blokkadetactieken te gebruiken, door confronterende, ontregelende, en symbolische actievormen met elkaar te verbinden en ruimte te geven, of door demonstraties een frivool en carnavalesk karakter te geven.
De autoriteiten hebben echter deze innovaties op het gebied van actievoeren en protest grotendeels onschadelijk weten te maken. Dat dit niet per se met de knuppel gebeurt, maar juist door netwerkachtige vormen van samenwerking tussen verschillende politie-eenheden, veiligheidsdiensten, overheden en EU-instellingen, en een zogenaamde risico-beperkende aanpak, laat datgene zien dat ik het biopolitieke karakter van sociale controle noem. Protest, verzet, en tegenspraak worden niet onmogelijk gemaakt, maar in banen geleid waar ze niet te zien zijn en geen politiek conflict kunnen veroorzaken. De tijdelijke hekwerken en verbodszones rondom ver afgelegen topbijeenkomsten zijn slechts een voorbeeld van deze benadering.
Twee belangrijke conclusies kunnen uit deze analyse van de interactie tijdens andersglobaliserinsgprotesten getrokken worden: het repressieve karakter van sociale controle wordt door deze biopolitieke benadering onzichtbaar en het politieke conflict als een centraal en constituerend element van democratische politiek verdwijnt naar de achtergrond.
Verzet onzichtbaar maken en van z’n politieke lading ontdoen
Hoewel liberale samenlevingen ruimte voor afwijkende meningen lijken te bieden, is er in de afgelopen decennia een vorm van sociale controle ontstaan die het mogelijk maakt om meningen en vooral verzet tegen het heersende politiek-economische systeem onzichtbaar en onschadelijk te maken. Biopolitiek richt zich op het kanaliseren van dit soort verzet, dat wil zeggen dat deze vorm van sociale controle normaliserend werkt door zich te richten op de ongehinderde voortzetting van de normale gang van zaken (in dit geval van global governance instellingen). Door protest vooral als ordeverstoring neer te zetten, die door allerlei technische maatregelen voorkomen moet worden, wordt dat protest van zijn politieke lading ontdaan. Een samenleving zonder tegenspraak is echter een samenleving zonder politiek.
Conflict als essentieel onderdeel van democratische politiek
Uiteindelijk heeft de biopolieke benadering tot een ‘politiek zonder politiek’ geleid, omdat politiek conflict rondom het neoliberale marktdenken onzichtbaar is geworden en ook maar moelijk uitgedragen kan worden vanwege de sociale controle door autoriteiten. Dit heeft de democratische discussie rondom de alternatieven voor het neoliberalisme, het huidige afbraakbeleid en onze op fossiele brandstoffen gebaseerde economie, versmald door vele posities onzichtbaar te houden. Andersglobalisten en andere dissidenten kunnen hun meningen en protesten moeilijk vrijuit laten horen door deze vorm van biopolitieke controle.
Conflict is echter een essentieel onderdeel van democratische politiek en is niet alleen een kwestie van parlementaire debatten. Sociale bewegingen en hun acties in de publieke ruimte zijn immer cruciaal voor het zichtbaar maken en uitdragen van politieke conflicten. De sociale controle van sociale bewegingen staat daarmee gelijk aan het limiteren van democratie.
Occupy: een nieuwe fase van andersglobaliseringsverzet?
In vele landen zijn er in de afgelopen twee jaar nieuwe bewegingen ontstaan als verzet tegen de bezuinigingsmaatregelen als politieke antwoord op de economische crisis. De Occupy-beweging heeft met haar pleinbezettingen weer nieuwe tactische strategieën ingezet om de autoriteiten voor nieuwe problemen te stellen. Diepgaander onderzoek naar deze nieuwe protestgolf dient nog verricht te worden, maar de manier waarop vele van deze kampementen door middel van verordeningen zijn ontruimd die eigenlijk over hygiëne of daklozen gaan, laat al wel zien dat het einde van biopolitieke conflict-onderdrukkende controle als onderdeel van de liberale democratische praktijk nog lang niet voorbij is. Daarom is het ook zo belangrijk om goede conclusies uit de golf van andersglobaliseringsprotesten te trekken en serieus en niet neerbuigend naar sociale bewegingen te kijken.
Christian Scholl is onderzoeker aan de Universiteit van Louvain (België) en co-auteur van 'Shutting Down the Streets. Political Violence and the Social Control in the Global Era'.